TOPOLA
Dawne nazwy miejscowości
Rychnowe (1293, 1294), Rychenov (1331, 1340), Rychenow, Richenov, Rycheno (1344), Reichenow (1353), Richenov (1302, 1359, 1360), Rychenow (1317, 1361, 1364), Reichenav (1393), Rychonow (1418), Reychenaw (1422), Reichau (ok. poł. XVIII w.).
Reichenau (1319, 1666, ok. 1750), 1765–1945
Kolonie i przysiółki
Klarenhof (1884, 1926–1937), Bartniki — dawniej młyn i folwark na gruntach Byczenia, obecnie wliczony w powierzchnię Topoli (nr 75).
Etymologia nazwy wsi
Według Klemenza historyczna i zapewne topograficzna nazwa wsi powstała z połączenia niemieckiego przymiotnika reich (bogaty) ze słowiańską końcówką -ow, która w języku niemieckim i śląskim dialekcie przybrała formę -au. Obecna nazwa jest obca lokalnej tradycji.
Historia wsi, parafii i dóbr
Dzieje wsi
1293 — Pierwsza wzmianka o Topoli, wsi funkcjonującej już na prawie niemieckim, oraz o tutejszych dobrach lennych.
1294–1394 — Wymieniono sołtysa z Topoli, Heinricha, a następnie sołtysów Paula (1344) i Mertina (1393). Należące do nich sołectwo miało w późniejszych czasach status sołectwa dziedzicznego.
1316 — Właścicielami części wsi i przynależności stali się kamienieccy cystersi.
1317 — Odnotowano istnienie parafii.
1339 — W Topoli funkcjonowała gospoda.
1341 — Wieś została zniszczona przez wielką powódź.
1353 — Już cała wieś należała do cystersów.
1364 — Mieszkający w Topoli kmieć Peter Czocemantel kupił ziemię w Byczeniu. Określony został w dokumencie jako honorabili viro, rustico in nostra villa Rychenov, co świadczy o sposobie traktowania kmieci w klasztornych wsiach.
1645 — W czasie wojny trzydziestoletniej wieś została opuszczona (patrz — tabela).
ok. 1750–1810 — Topola była średniej wielkości wsią o charakterze rolniczo-rzemieślniczym, z dość liczną warstwą kmieci. W 1810 r. po sekularyzacji zakonu cystersów Topola przestała być własnością klasztorną.
1811–ok. 1850 — Miejscowość, wraz z pozostałymi dobrami poklasztornymi kupiona została przez królową niderlandzką Friderikę Louisę Wilhelminę z rodu Hohenzollernów, a następnie po 1838 r. pozostawała w posiadaniu jej córki, księżny Marianny von Preussen. W 1 poł. XIX w. wieś nie rozwinęła się terytorialnie, wzrosły natomiast ilość domostw oraz liczba ludności. Topola zachowała charakter rolniczo-rzemieślniczy.
Ok. 1850–1937 — Po związanej z uwłaszczeniem regulacji stosunków społeczno-ekonomicznych na wsi i po wydaniu ordynacji powiatowej w 1872 r. Topola stała się samodzielną gminą wiejską podległą bezpośrednio administracji państwowej i siedzibą okręgu administracyjnego, policyjnego (Amtsbezirk) oraz — urzędu stanu cywilnego (Standeamt). Mimo tego w 4 ćw. XIX w. oraz w 1 poł. XX stulecia wyludniała się.
1894–1937 — Istniało we wsi dziedziczne sołectwo o pow. ok. 117 ha, największe gospodarstwo we wsi, w latach 1926–1937 powiększone inne jeszcze dobra (Nebengut), mające łącznie 141 ha. Należało m.in. do Moritza Mosesa (1894), Maxa Gorke (1898, 1905), Maxa Fischera (1917, 1926, 1930) i Erharda Fischera (1937). W dobrach sołeckich prowadzono głównie hodowlę bydła, a ok. 1937 znajdowała się na ich terenie żwirownia.
1945–2003 — Topola została zasiedlona i zasadniczo nie wyludnia się.
Dzieje parafii
Przed 1317 — Parafia w Topoli obejmowała tylko wieś.
1317 — Biskup wrocławski Henryk rozszerzył parafię o Sławęcina.
Przed 1666 — Do parafii w Topoli przyłączono Śrem.
1666 — Kościół w Topoli nosił wezwanie Św. Bartłomieja, które zachował do dziś. W r. 1666 we wsi znajdowały się plebania z ogrodem oraz dobra parafialne o powierzchni 1 łana. Proboszczem był cysters z Kamieńca.
1785–1845 — Do parafii w Topoli należały Śrem i Sławęcin. W 1785 r. odnotowano istnienie we wsi domu nauczyciela, a w latach 1830–1845 — szkoły.
ok. 1830–1927 — W skład parafii w Topoli wchodziła też Sosnowa, przyłączona w 1927 r. do parafii w Kamieńcu.
2003 — Do parafii obejmującej Topolę, Śrem i Sławęcin należy także Byczeń i Błotnica.
Historia dóbr
1293 — Część wsi miał jako dobre lenne syn Dyrislausa de Bycen, rycerz Moyko ze Śremu, do którego należała też Płonica koło Złotego Stoku.
1302–1317 — Apetzko zwany Schaf dostał od starosty Śląska Hermanna von Barboy 20 marek opłat z Topoli, a wdowa po nim Utha miała we wsi dożywocie (w formie opłat lub dóbr).
Przed 1316 — Część Topoli należała do Johanna Laza i jego zięcia, którzy sprzedali ją Henrykowi, wrocławskiemi biskupowi.
1316 — Biskup wrocławski Henryk podarował kamienieckiemu konwentowi kupioną przez siebie Topolę, z którą związane były odcinek Nysy (z prawem łowienia ryb) oraz odcinek młynówki nyskiej (fossatum). Zapis ten znajduje się w falsyfikacie dokumentu pochodzącym z XVI w. Wiadomo bowiem, że jeszcze w latach 40. XIV w. cystersi mieli tylko część wsi. Drugą posiadał Nicolaus de Damelwicz na Byczeniu.
1331–1339 — Cystersi uzyskiwali prawa we wsi. I tak w 1331 r. Bolko, książę śląski i ziębicki uwolnił konwent od opłat z gruntów uprawnych m.in. w Topoli. Następnie w r. 1336 cystersi otrzymali od tego samego księcia potwierdzenie przywilejów w całej wsi, danych im przez biskupa wrocławskiego Henryka. Było to prawo wyższego i niższego sądownictwa, przywilej użytkowania młyna i odcinka Nysy aż do Chałupek, w którym mogli łowić ryby. Ponadto w r. 1339 kamieniecki konwent otrzymał od księcia Bolka przywileje dotyczące gospody w Topoli (wraz z przynależnościami, czynszami i sądownictwem). Cystersi sprzedali ją w r. 1742.
1341 — Wieś i znajdujące się dobra klasztorne określane jako Klosterhof zostały zniszczone przez wielką powódź, w związku z czym opat starał się u księcia Bolka o zezwolenie na rozparcelowanie dóbr i obsadzenie ich kmieciami.
1344 — Część wsi była własnością Nicolausa de Damelwicz na Byczeniu, który prowadził wówczas spór z kamienieckimi cystersami o odcinek nyskiej młynówki (fossatum). W końcu cystersi kupili go od niego.
1353 — Cała Topola była już wsią klasztorną.
1810 — Nastąpiła sekularyzacja zakonu i Topola przestała być własnością klasztorną.
1811–ok. 1850 — Wieś wraz z innymi posiadłościami klasztornymi weszła w skład dóbr królowej niderlandzkiej Frideriki Louisy Wilhelminy, z domu księżniczki von Preussen. Następnie od 1838 r. stała się własnością jej córki, księżny Marianny von Preussen.
Ok. 1850–1872 — Po przekształceniu Topoli w nową, samodzielną gminę wiejską, została ona wyłączona z kamienieckich dóbr książąt von Preussen.
Dawny młyn polny, następnie dobra Klarenhof z folwarkiem, obecnie zespół mieszkalno-gospodarczy nr 75
1344 — Wzmiankowano młyn w Byczeniu, na rowie (fossatum) doprowadzonym do Nysy, czyli zapewne przy odcinku Młynówki, należący do Nicolausa de Damelwicz. Lokalizacja tego młyna nie jest znana, ale nie wykluczone, że mógł to być młyn na terenie późniejszych dóbr Klarenhof. Jednym z argumentów może być fakt, iż inny młyn w Byczeniu (nr 88) też na Młynówce nie istniał jeszcze ok. poł. XVIII w.
ok. 1750 — Zaznaczono na mapie wojskowej młyn na Młynówce, znajdujący się blisko drogi z Topoli do Doboszowic.
1884 — Po raz pierwszy wzmiankowana nazwa Klarenhof.
1926–1937 — Wymieniano dobra Klarenhof (o powierzchni ok. 37–40 ha i z małym folwarkiem), w których prowadzono produkcję rolną, w tym hodowlę bydła. Majętność ta o wielkości większego gospodarstwa należała do J. Cohna (1926, 1930) oraz do wrocławskich kupców Artura i Ottona Schubertów (137).
Po 1945 — W dawnym folwarku miała swą siedzibę placówka weterynaryjna.
Układ przestrzenny wsi
Topola położona jest na południowy wschód od Kamieńca, w dolinie Nysy, przy lokalnej drodze z Kamieńca do Błotnicy.
Ok. poł. XVIII w. Topola była dużą ulicówką o takim zasięgu jak obecnie oraz o zwartym siedlisku wypełnionym zabudową. Środkiem wsi biegło koryto cieku wodnego ujęte z dwóch stron równoległymi drogami, przy których wznosiła się zabudowa wsi. Po obu stronach siedliska rozciągały się grunty gminy wiejskiej, podzielone na różnej szerokości, równoległe działki (rozłogi) wydzielane drogami dojazdowymi.
Z mapy katastralnej z 1835 r. wynika, że działki te miały powierzchnię od części łana do kilku łanów. Najwięcej gruntów posiadali: sołtys, karczmarz oraz niektórzy z ok. 15 kmieci. Swoje dobra (Wiedmut) miała też parafia Około 1835 r. wszystkie te największe majętności nie były już wyłącznie średniowiecznymi nadziałami, gdyż niejednokrotnie powiększane były przez zakupy. W wyniku tego grunty należące do sołtysa, karczmarza, parafii i bogatszych kmieci porozrzucane były na obszarze całej gminy wiejskiej.
W 2 poł. XIX w. zachował się bez zmian historyczny, ruralistyczny układ wsi, z tym, że siedlisko zostało zawężone, ale zachowała się od południowego zachodu jego stara granica — droga gruntowa. Zmodernizowano też i częściowo wymieniono zabudowę wsi kształtując więcej zagród w czworobok, ciasno wypełniających siedlisko. W ten sposób przy głównej ulicy wiejskiej utworzyły się dość zwarte ciągi zabudowy. Tak prezentujący się historyczny układ wsi przetrwał do dziś.
Obecny układ dróg w okolicach Topoli powstawał w 2 poł. XIX w. Powstała wówczas nowa, obecna droga do Błotnicy oraz połączenie Topoli, poprzez Nysę, z drogą z Kamieńca do Nysy. Na początku XX w. zbudowano łukowy most na tej drodze zwany mostem Księcia Friedricha Wilhelma (Prinz Friedrich Wilhelm Brücke).
Zabudowa wsi i założenia na jej terenie
Zespół kościelny z kościołem parafialnym p.w. Św. Bartłomieja
Złożony jest z kościoła, plebani i zagrody plebańskiej.
Stary, gotycki kościół w Topoli był skromną budowlą bezwieżową złożoną z wydłużonego prezbiterium z przyporami z jednonawowej nawy z sygnaturką oraz z kruchtą. I tak jak kościoły w Pomianowie i w Śremie kościół w Topoli reprezentował najskromniejszy i najprostszy typ wiejskiej świątyni. W 1666 r. kościół został opisany jako murowany z kamienia, mający sklepione prezbiterium oraz częściowo kamienną a częściowo drewnianą posadzkę. Na drewnianej sygnaturce wisiały trzy dzwony. Wewnątrz znajdowały się drewniane tabernakulum, kamienna chrzcielnica, malowana ambona i konfesjonały. Kościół ten istniał jeszcze w 1 poł. XVIII w. i został przedstawiony na rysunku Wernera.
W latach 1754–1757 został wzniesiony z inicjatywy kamienieckiego opata Tobiasa Stusche drugi, obecny, jednowieżowy kościół, zbudowany w stylu dojrzałego baroku. Projekt wykonali budowniczy z Ząbkowic Ignatz Haussdorff i kamieniarz David Gottschalk. Kościół otrzymał oryginalne zamknięcie prezbiterium łukiem odcinkowym. Zaokrąglono wewnątrz prezbiterium krańce zamknięcia prezbiterium, zaokrąglono narożniki wieży, a elewacje rozczłonkowano pilastrami oraz lizenami o dobrych proporcjach. Tak prezentująca się architektura kościoła ma dobrą klasę, podobnie jak późniejszy kościół w Byczeniu. Kościół w Topoli remontowany był w latach 1970–1973.
Przy kościele znajdował się cmentarz założony na planie owalu. W XVIII w. otoczony był kamiennym murem z przyporami. Przed 1755 r. mur ten otrzymał nowe tynki z barokowymi, dekoracyjnymi płycinami, a po 1755 r. zbudowano dwie barokowe bramy. Jednej dano strukturę portalu, a drugą skomponowano bardziej swobodnie, nieco w duchu ludowego baroku. Obecnie mur utracił tynki, spod których wyłoniła się nisza z pozostałościami polichromii. Nowy cmentarz założono na przełomie XIX i XX w., ale współcześnie tak go przekształcono, iż utracił swój dawny wygląd.
W okresie międzywojennym znajdowały się na gruntach wsi dwa krzyże przydrożne — jeden na łące przy drodze do Sławęcina, i drugi — przy drodze do śremu.
Zagroda plebańska usytuowana została obok kościoła. W jej północno-zachodniej pierzei zbudowano plebanię, która po 1755 r. była budynkiem z murowanym przyziemiem i szkieletowym piętrem. Nie różniła się więc stylistycznie od przykładów okazalszej zabudowy wsi. Plebanię nakrywały dwa równoległe dachy, co świadczy, że mogła być wznoszona już w XVI w. Plebania ta została przebudowana ok. poł. XIX stulecia oraz w 1925 r. Kompozycja wystroju elewacji nawiązuje do neoklasycyzmu 2 ćw. XIX w. Budynek nakryto dachem naczółkowym także odpowiadającym wspomnianemu powyżej stylowi. Współcześnie, po remoncie przeprowadzonym w latach 1971–1974 plebania utraciła częściowo wystrój elewacji i upodobniła się do zabudowy wsi.
Około poł. XVIII w. plebanii towarzyszyła niewielka zagroda ze stodołą o konstrukcji szkieletowej. Wydzielona została od głównej ulicy wiejskiej ogrodzeniem z bramą i furtą. W 1925 r. zagroda ta była przebudowywana i obecnie składa się z dwóch budynków gospodarczych.
Szkoła
Przy głównej ulicy wiejskiej i obok kościoła znajdowała się stara szkoła (nr 57). Przestano ją użytkować w latach 20. XX w. po wzniesieniu w r. 1920 lub 1929 nowej szkoły (nr 58). Szkoła ta usytuowana na tyłach parceli szkolnej została zbudowana w stylu modernizmu i w nawiązaniu do charakteru zabudowy wsi.
Sołectwo
Zapewne z nim należy łączyć dwie zagrody sołeckie starą (nr 59–60) i nową (nr 63–64). Stara zagroda założona na planie prostokąta miała wielkość dużego folwarku i znajdowała się na północno-zachodnim krańcu wsi. W jej pierzei wzniesiono ok. poł. XIX w. dom mieszkalno-gospodarczy, w którego murach mogą się kryć pozostałości starszego budynku. Świadczą o tym niektóre okna w kamiennych obramieniach. Najokazalej została ukształtowana południowo-wschodnia część domu sołtysa, wzniesiona w stylu historyzmu (neorenesans łączony z neoklasycyzmem). Około poł. XIX w. zbudowano też obecne budynki gospodarcze, o czym świadczy data 1859 na jednym z nich. Do sołectwa należał też teren o powierzchni 2,7–3 ha, określany początkowo jako park (Park), a później jako teren porośnięty krzakami (Strauchwerk). Obecnie nie jest on czytelny w otoczeniu zagrody sołeckiej.
Jak wiadomo z historii dóbr sołeckich w 1 poł. XX w. były one połączone z innymi dobrami. Być może było to gospodarstwo z zagrodą nr 63–64, która według obecnych lokalnych informatorów miała też należeć do sołtysa. Początkowo była to duża zagroda kmieca, która ok. 1884 r. była własnością Hermanna Pohla. Później, przed pocz. XX w. została kupiona przez sołtysa, który przebudował stary dom na budynek o charakterze willowym całkowicie obcym charakterowi zabudowy wsi. Dom zmodernizowano w stylu postsecesyjnego historyzmu
Zabudowa wsi
Około 1824 r. zabudowę wsi tworzyły zagroda sołtysa oraz mniejsze zagrody w czworobok przemieszane z pojedynczymi budynkami mieszkalno-gospodarczymi lub małymi zagrodami o różnych układach. Przez XIX w. zabudowa wsi była częściowo modernizowana lub wymieniana. Wykształciło się też więcej zagród w czworobok i na planie podkowy. W 2 poł. XIX w. budynki najczęściej podwyższano lub budowano jako dwukondygnacjowe z dachami naczółkowymi lub dwuspadowymi. Otrzymywały wystroje elewacji w stylu uproszczonego neoklasycyzmu. W przypadku domów budowanych w latach 50 i 60. XIX w. nawiązywano jeszcze czasem do budownictwa 2 ćw. tego stulecia, czego przykładem może być dom nr 50. Echa tego budownictwa przebrzmiewały jeszcze w ujęciu elewacji budynków z lat 70. i 80. XIX w., jak np. budynków nr 5 i 71. Elewacja bowiem pierwszego z nich rozczłonkowana została nie tylko gzymsami, ale też charakterystycznym układem lizen. Natomiast elewacje domu nr 71 ożywiono kanelowanymi pilastrami. W przypadku jednak większości domów budowanych w 4 ćw. XIX w. i zwróconych szczytowo ku ulicy szczególnie ozdobnie rozwiązywano szczyty, które przepruwano różnorodnie kształtowanymi otworami, m.in. parami półkoliście zamkniętych okien z jednym gzymsem podokiennym lub umieszczonych w blendzie z górnym okulusem (domy nr 12, 42, Rozwiązania te były przejawem przyjęcia w budownictwie wiejskim rozwiązań szkoły berlińskiej 3 ćw. XIX w. U schyłku XIX w. jeden z budynków mieszkalnych w Topoli (dom nr 22) zbudowano w typie miejskich domów czynszowych.
Zabudowa gospodarcza w Topoli tworzona była nie tylko przez obory, stodoły, ale także — przez spichlerze, budynki bramne oraz — przez wozownie z arkadami na filarach. (nr 4, 11 i 39) Stylistycznie zabudowa ta była w większości stypizowana.
Dawny młyn polny, następnie dobra Klarenhof z folwarkiem, obecnie zespół mieszkalno-gospodarczy nr 75
Jak już powyżej wspomniano, w poł. XVIII w. na terenie założenia znajdował się młyn. Przy nim przed 1824 r. powstała niewielka zagroda. Obecna zbudowana została po poł. XIX w., jako towarzysząca budynkowi przy młynówce. Następnie w latach 20. XX w. na wschód od starszego zespołu mieszkalno-gospodarczego wzniesiono nowy budynek mieszkalny w stylu postsecesyjnego neoklasycyzmu, siedzibę właścicieli dóbr. Przy domu założono niewielki, czworoboczny w rzucie ogród, a drogę dojazdową do zespołu (od szosy z Doboszowic do Topoli) obsadzono dwustronnie topolami, wierzbami i brzozami.
Wykorzystano za zgodą autora z archiwum Regionalnego Ośrodka Badań
i Dokumentacji we Wrocławiu
( 16 GRUDNIA 2003 ROKU )
JERNUSZ SALEIB
Wszelkie prawa zastrzeżone
