Kamienic– Część II
Układ przestrzenny miejscowości
Dawna wieś Kamieniec zlokalizowana jest w Pradolinie Nysy, na południowy wschód od Ząbkowic, na Przedgórzu Sudeckim, u podnóża Gór Bardzkich.
Około połowy XVIII w. Kamieniec był znacznie mniejszy niż obecnie, gdyż zajmował skupione przy głównym wjeździe do klasztoru parcele przy Krzyżowej 1, Kościelnej 1 oraz przy południowym odcinku ul Złotostockiej (nr 36–42 oraz 27–31). Główną osią układu był trakt z Ząbkowic do Złotego Stoku (ob. ul. Złotostocka). Prostopadle do niego doprowadzono drogę dojazdową do klasztoru (ul. Kościelną), która znajdowała dalej swoje przedłużenie w zaczątku obecnej ul. Krzyżowej. Ulice Złotostocka, i Kościelna nie były prosto tyczonymi drogami, ale miejscami rozszerzały się w place. Ul. Kościelna rozszerzała się przed klasztorem w prostokątny, a ul. Złotostocka — w mały nieregularny plac przed domami stojącymi na parcelach. Oba te place łączyły się przestrzennie i miały funkcję rynku, zapewne ze względu na swe usytuowanie przed wjazdem do klasztoru, jak i istnienie budynków użyteczności publicznej. W poł. XVIII w. wytyczona już była także ul. Młyńska, przy której stał klasztorny młyn. Razem z niezabudowanym północnym odcinkiem ul. Złotostockiej wydzielała ona duży, klasztorny zespół gospodarczy zwany Hälterhof, prostokątny w zarysie, wydzielony murem, zawierający prostokątne stawy lub bielniki oraz budynek gospodarczy. Siedlisko wsi wydzielały — od wschodu koryto nyskiej Młynówki, a od zachodu — grunty uprawne.
Na północ od Kamieńca znajdował się ważny węzeł drogowy, doceniany w czasach wojen, współtworzony przez trakt z Ząbkowic do Złotego Stoku i Nysy (odnoga głównego traktu z Wrocławia do Kłodzka) oraz przez trakt z Ziębic do Barda.
Przed 1824 r. Kamieniec pozostawał jeszcze dość daleko od tego węzła drogowego. Zapewne po pożarze z 1817 r. i po sekularyzacji klasztoru przeprowadzono na jego terenie wewnętrzną kolonizację. Przede wszystkim zabudowano nową, północną część siedliska Kamieńca. Powstała ona przy północnej pierzei ul. Złotostockiej (obecne parcele nr 26–30) i przy wylocie ul. Krzyżowej. Zlikwidowano też dawny klasztorny zespół gospodarczy Hälterhof i wprowadzono na jego miejscu nową zabudowę (na obecnych parcelach nr 17–23) Bez zmian pozostawiono ul. Młyńską.
Dalszy przestrzenny rozwój Kamieńca wynikł zapewne pośrednio z utworzenia w nim siedziby dóbr książęcych, a bezpośrednio — ze związanej z tym faktem popularności wsi. Tak więc przed 1862 r. rozbudowano siedlisko wsi wzdłuż ulicy Złotostockiej, w kierunku północnym, ku wspomnianemu powyżej węzłowi drogowemu. Zabudowa Kamieńca zetknęła się z zabudowanymi odcinkami ulic Ząbkowickiej i Kolejowej, w związku z czym Kamieniec oraz Istebka i Łopienica (mające układy wielodrożne) utworzyły jeden zespół osadniczy. Tym samym węzeł drogowy stał się szkieletem obecnego ruralistycznego układu Kamieńca. Tu należąca do Kamieńca ul. Złotostocka stykała się z intensywnie zasiedloną południową częścią Istebki (ul. Ząbkowicka) oraz równie intensywnie zabudowanym początkowym, zachodnim odcinkiem ul. Kolejowej. Znajdował się on na terenie Łopienicy, i ujęty był korytami cieku wodnego. Zabudowa ul. Kolejowej sięgała tylko zachodniej granicznej drogi siedliska Łopienicy, obecnej ul. Szpitalnej wówczas jeszcze nie zabudowanej.
W 4 ćw. XIX w., zapewne w związku z modernizacją dróg komunikacyjnych skanalizowano cieki wodne i wyprostowano w Kamieńcu przebieg ulic Ząbkowickiej, Kolejowej i Złotostockiej. Wydłużono też ku klasztorowi ul. Kościelną. Działanie to, jak i wzniesienie dużych kamienic przy ul. Kościelnej i Młyńskiej spowodowało likwidację północnej części dawnego rynku. Pozostała tylko jego południowa, półkolista partia przed domami przy ul. Złotostockiej nr 27–33 i 40–42 oraz przed domem przy ul. Krzyżowej 1. Pamięć o kamienieckim rynku przetrwała tylko w lokalnym nazewnictwie. Rynkiem bowiem (Ring) nazywano w 4 ćw. XIX w. skrzyżowanie ulic Złotostockiej i Kościelnej. W latach ok. 1838–1865, po przeprowadzeniu regulacji Nysy oraz po urządzeniu książęcego parku zbudowano obecną szosę z Kamieńca do Byczenia, której odcinkiem jest ul. Paczkowska.
Niezależnie od kształtowania się omówionego już powyżej układu ruralistycznego wspólnego dla Kamieńca, Istebki i Łopienicy uformowała się na gruntach Goleniowa oraz na północny wschód od Kamieńca nowa osada. Związana była z węzłem kolejowym budowanym w latach 1873–1874 i rozbudowanym w r. 1912. Początkowo, w 4 ćw. XIX w. zabudowa otoczenia dworca składała się z pojedynczych, nielicznych budynków, w tym z gospody. W pierwszych dziesięcioleciach XX w. układ urbanistyczny koło dworca kolejowego i tzw. małego dworca kolei wąskotorowej został rozbudowany. Powstały ulice Węglowa, Ogrodowa, Krótka oraz rozbudowano w stronę Goleniowa ul. Szkolną, nowy odcinek szosy do Ziębic, w miejsce dawnego, przeciętego przez linię kolejową. Przy ulicach tych wznoszono nową zabudowę, w największym stopniu przy wschodnim odcinku Kolejowej oraz przy ul. Ogrodowej. Przy innych wymienionych powyżej ulicach oraz przy polnej drodze, obecnej ulicy Parkowej budowano pojedyncze budynki, w związku z czym osada przy dworcach kolejowych pozostała przestrzennie wyodrębniona i nie łączyła się w wyrazisty sposób z Goleniowem, czy też z Kamieńcem – Łopienicą -Istebką, których wspólny układ nie rozwinął się już.
Zmiany, jakie dokonywały się dotyczyły jedynie nowej zabudowy o miejskim charakterze, która w okresie od 4 ćw. XIX w. do 1 poł. XX stulecia rozprzestrzeniła się przy ul. Ząbkowickiej, Szpitalnej oraz Kolejowej (do numerów 36–40). Nowe budynki pojawiały się także sporadycznie przy ul. Złotostockiej. Nowa zabudowa uściśliła jeszcze bardziej powiązania przestrzenne pomiędzy Kamieńcem i przyłączonymi do niego wsiami — Istebką i ¸opienicą. Nie związała jednak ze sobą Kamieńca i dworców kolejowych w Goleniowie. Z ruralistycznym układem Kamieńca związany był tylko zespół klasztorny. Natomiast zespół pałacowo-parkowy zajmujący Górę Zamkową pozostawał całością o odrębnym układzie przestrzennym, pozbawionym komponowanych powiązań z Kamieńcem, czy ¸opienicą.
Tak przedstawiający się, wielodrożny układ Kamieńca cechuje się brakiem spójności. Jego szkielet stanowią trzy szosy — do Ząbkowic (ul. Ząbkowicka), do Złotego Stoku (Złotostocka) oraz do Ziębic (Kolejowa), łączące Kamieniec z przyłączonymi doń wsiami. Przy ulicach tych koncentruje się w największym stopniu zabudowa o miejskim charakterze. Wiejski natomiast charakter zachowały ulice na terenie dawnego Goleniowa (Boczna, Jasna, Leśna, Kręta, Wiejska), na obszarze Istebki (Kłodzka, Wąska, Wileńska, część Ząbkowickiej) oraz w Łopienicy (Mostowa, Skorolecka). Ogólnie można więc powiedzieć, że historyczny układ przestrzenny obecnego Kamieńca nie był planowany. Wykorzystywano raczej istniejące szosy, ulice i polne drogi, które polepszano, przebudowywano oraz korygowano. Przy nich powstawała nowa zabudowa.
Nowe osiedla domów jednorodzinnych oraz osiedla bloków zaczęto budować w Kamieńcu w 4 ćw. XX w. Te pierwsze wzniesiono przy ul. Parkowej i na północ od ul. Kolejowej. W latach 80. XX osiedle bloków zbudowano pomiędzy Górą Zamkową i ul. Kolejową oraz obecnie buduje się drugie przy ul. Kolejowej. Żadne z nich nie ma jednak komponowanego układu przestrzennego. Jedynie najnowsze osiedle przy ul. Kolejowej ma układ tarasowy, ponieważ budowane jest na stoku łagodnego wzgórza. Ta nowa zabudowa ul. Kolejowej, w tym też domy jednorodzinne, scalają powoli układ przestrzenny Kamieńca oraz otoczenia dworca kolejowego.
Zabudowa miejscowości oraz założenia na jej terenie
Zespół klasztorny
Kościół klasztorny p.w. Najświętszej Marii Panny, ok. 1722 — p.w. Najświętszej Marii Panny i Jakuba starszego Apostoła, następnie kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (1929, 2003), Pl. Kościelny
Złożony stylistycznie kościół klasztorny w Kamieńcu badano wielokrotnie. Przeprowadzano badania architektoniczne oraz archeologiczne i na tej podstawie charakteryzowano fazy budowy świątyni. Periodyzacja ta prezentowana przez Lutscha (1898), S. Kozaka, A. Tarnas-Tomczyk i M. Wójcika (1999) oraz E. Łużyniecką (2002) różniły się w szczegółach. Lutsch wydzielił tylko dwie fazy budowlane — przed 1350 r. oraz na pocz. XVIII w. S. Kozak, A. Tarnas-Tomczyk oraz M. Wójcik rozwarstwili gotycką budowlę uznając, iż została zbudowana w dwóch fazach. Wzięli jednak pod uwagę tylko kościół cystersów. I w końcu Łużyniecka wydzieliła trzy etapy budowy kościoła, przyjmując, iż pierwszy z nich dotyczył najstarszego kościoła augustianów. Biorąc pod uwagę wszystkie te ustalenia można przyjąć, iż kamieniecki kościół klasztorny budowano w następujących fazach:
I (1210–1243) — Augustianie zaczęli budowę swojej świątyni wzmiankowanej po raz pierwszy w r. 1216. Relikty tej nie ukończonej budowli zawierają się obecnie w murach zachodniej części nawy obecnego kościoła oraz — pod poziomem gruntu (przy prezbiterialnych kaplicach).
II (1247–1292 lub po r. 1262) — Cystersi przejmując obiekt sakralny po augustianach rozpoczęli budowę wczesnogotyckiego kościoła według własnej reguły, planowanego jako bazylikowy, z prosto zamkniętym prezbiterium i dwiema prostokątnymi kaplicami przy nim. W tej fazie rozpoczęto wznoszenie ścian oraz ukończono południową kaplicę przy prezbiterium.
III (ok. 1293–1315 i ok. 1316–1350 lub ok. 1300–1306 i 2 ćw. XIV w) — Budowę kościoła kontynuowano i realizowano w stylu dojrzałego gotyku. Przeprowadzono ją w trzech etapach. W pierwszym zmieniono koncepcję przestrzennego rozwiązania z bazylikowego na halowy, co potwierdzają zamurowane ostrołuczne arkady w północnej ścianie nawy. Skupiono się przede wszystkim na prezbiterium. Zbudowano w nim filary. Przebudowano okna w które wprawiono maswerki oraz dostawiono do prezbiterium od wschodu prostokątną kaplicę. W drugim etapie zbudowano (łącznie ze sklepieniem) transept oraz przęsło nawy. Przebudowano też trzynastowieczną, południową kaplicę (rodową kaplicę panów z Byczenia) oraz kaplicę północną. I w końcu w trakcie trzeciego etapu budowy wzniesiono pozostałą część korpusu nawowego z innymi pod względem stylistycznym maswerkami, zwornikami oraz z inaczej profilowanymi żebrami. Warto tu wspomnieć trafność sądu Lutscha (1898), iż gotycki kościół klasztorny zbudowany został do poł. XIV w.
IV (XVII/XVIII w., XVIII w., lub pocz. XVIII w.) — Nastąpiła barokizacja kościoła. Szczyt fasady, szczyt nad prezbiterium oraz szczyty transeptu otrzymały formę rozczłonkowanych architektonicznie szczytów wolutowych. Najokazalej rozwiązano szczyt fasady zdobiony figurami Chrystusa z krzyżem, Marii i Józefa, wykonanymi przez Antoniego Jörga. Jak przypuszczał Lutsch, biorąc pod uwagę rysunki Wernera, w trakcie tej przebudowy zaokrąglono otwory okienne (z zachowaniem maswerków) oraz otynkowano elewacje. Dobudowano też kruchtę przed fasadą kościoła oraz jedną kaplicę przy wschodniej ścianie prezbiterium przekształcono na trzy, nakryte kopułami. Nowy, barokowy wystrój i wyposażenie wnętrza kościoła wykonali malarze — Michael Willmann, Jan Krzysztof Liśka, Jacob Eibelwieser, Valerius Mauroner, a także rzeźbiarze — Christoph Königer i Thomas Weissfeld. Zbarokizowany kościół poświęcono w 1722 r.
Tę periodyzację należało by uzupełnić o następujące dane:
1655 — Zbudowano w miejsce płaskiego dachu kościoła nowe dachy dwuspadowe.
1773 — Wybielono wnętrze kościoła. Była to praktyka powszechnie stosowana w 4 ćw. XVIII w. pod wpływem estetyki rokoka. Tu jednak mogła być ona wynikiem złej finansowej sytuacji konwentu.
1817 — Odbudowano dach kościoła po pożarze i wzniesiono prowizoryczną sygnaturkę.
1875 — Nad skrzyżowaniem nawy i transeptu zbudowano nową, obecną, neogotycką sygnaturkę.
1889 — Przeprowadzono renowację wnętrza kościoła.
1902–1904 — Odnowiono świątynię. Zrealizowano prace murarskie i kamieniarskie (Niggl), przeprowadzono renowację maswerków, zdjęto tynki z elewacji kościoła zostawiając je tylko na barokowych szczytach. Usunięcie tynków było wyrazem stylistycznego puryzmu występującego od końca XIX w. w działalności konserwatorskiej. Chodziło o pokazanie gotyckiego zrębu budowli.
1919–1921 — Przeprowadzono renowację dużej części wyposażenia kościoła.
1931 — Odnowiono barokowy wystrój kościoła. Planowano też korektę dachu.
1986 –1987 — Remontowano kościół.
Nieistniejący kościół cmentarny p.w. Św. Marii Magdaleny
1702–1732 — Na terenie cmentarza przeznaczonego dla mieszkańców Kamieńca Istebki i Łopienicy zbudowany został kościół cmentarny p.w. Św. Marii Magdaleny. Wzniesiony z inicjatywy opata Gerarda Woywody był niewielką barokową budowlą z wyodrębnionym prezbiterium, z nawą z ozdobnymi szczytami wolutowymi oraz sygnaturką. Kościół ten spłonął w 1817 r. i nie został odbudowany, gdyż jego funkcje przejął kościół klasztorny, po 1810 r. kościół parafialny.
Klasztor, Pl. Kościelny 2–3 (obecnie częściowo zachowane skrzydła zachodnie i północne)
1210–1243 — Augustianie zaczęli budować klasztor po północnej stronie kościoła, być może ze względu na lokalizację koryta Nysy na południe od zespołu klasztornego i zagrożenie powodziami. Nie wiadomo, czy zakonnicy ukończyli klasztor, ale niewątpliwie zbudowali wąskie skrzydło zachodnie.
1247–pocz. XV w. — Cystersi wykorzystując pozostałości klasztoru augustianów zbudowali nowy klasztor o skrzydłach (ze sklepionymi, przeszklonymi krużgankami) ujmujących prostokątny wirydarz. Przy północnej ścianie nawy zbudowali krużganek dwunawowy, łączący się z węższym krużgankiem dostawionym do starego, augustiańskiego skrzydła zachodniego. W najszerszym skrzydle wschodnim, także z węższym krużgankiem, zawarto ciąg pomieszczeń, zakrystię, kaplicę opacką lub skarbiec i kapitularz, a w również szerokim skrzydle zachodnim — fraternię, kalefaktorium, kuchnię oraz refektarz. Ponadto przy krużganku tego skrzydła wzniesiono ośmioboczną, oszkarpowaną obudowę studni. Jakieś prace budowlane prowadzono w klasztorze ok. 1307 r., a kierował nimi wtedy magister operis — Jan.
1416, 1428 — Klasztor niszczyły pożary.
1479–1506 — Odbudowano budynek klasztorny.
1524 — Po raz kolejny klasztor spłonął.
1570 — Nastąpiła odbudowa budynku klasztornego i modernizacja jego wnętrza.
1666–1681 — Za opata Friedricha Steinera przebudowano skrzydło północne urządzając w nim cele mieszkalne i nowy refektarz. Podwyższono skrzydła klasztorne o sklepione kondygnacje. Prace budowlane prowadził budowniczy z Pragi Martin Rahmer.
1681–1702 — Skrzydło północne przedłużono o nowy budynek — pałac opacki. Zespolono go też przestrzennie z klasztorem poprzez podwyższenie o jedną kondygnację zewnętrznych traktów północnego, wschodniego i zachodniego skrzydła klasztoru. Bez zmian natomiast pozostawiono klasztorne krużganki. Bryłę klasztoru od strony pałacu opackiego urozmaicono sygnaturkę.
1817 — Po pożarze rozebrano w całości wschodnie i południowe skrzydło klasztoru. Zachowano natomiast fragmenty skrzydeł zachodniego i północnego. Przebudowano je jeszcze raz ok. 1838 r. na siedzibę pary książęcej (przed budową zamku).
ok. 1840 — Książęta von Preussen zamierzali początkowo regotycyzować zniszczony przez pożar zespół klasztorny, ale ostatecznie odbudowali go w formach uproszczonego późnego baroku przetworzonego w duchu uproszczonej wersji wczesnego neoklasycyzmu. Zachowane skrzydła klasztoru otrzymały dachy naczółkowe.
ok. 1900 — W zespole poklasztornym gromadzono stare wyposażenie katolickich kościołów, które rozprzedawano parafiom.
1939–1945 — W klasztorze i kościele urządzono największą na Dolnym Śląsku składnicę dzieł sztuki, zbiorów bibliotecznych i archiwaliów.
1985–2000 — Przeprowadzono prace archeologiczne i badania architektoniczne na terenie dawnego klasztoru. W obrębie skrzydła zachodniego, poniżej obecnego poziomu terenu, natrafiono na pozostałości augustiańskiego klasztoru z 1 poł. XIII w. Odsłonięto układ murów oddający układ średniowiecznego założenia, a na elewacjach zachowanych skrzydeł klasztornych odnaleziono ślady sklepień krużganka. Relikty klasztoru zostały wyeksponowane. Relikty sklepień pozostawiono na elewacjach zachowanych skrzydeł klasztoru (wg. Projektu M. Małachowicza).
Pałac opacki, Pl. Kościelny 4 (dawniej nr 12)
1681–1702 — Został zbudowany przez Mateusza Kirchbergera w okresie, gdy opatem był Augustyn Neudeck. Powstał jako wydłużony, trzykondygnacjowy, półtoratraktowy, wczesnobarokowy budynek, z otwartą galerią arkadową w przyziemiu. Tu też, w ciągu amfiladowo łączonych wnętrz znajdowała się reprezentacyjna sala opata zdobiona sztukateriami i polichromią. Pałac opacki zawierający w przyziemiu kancelarię, na piętrze — mieszkalne wnętrza opata, a na II piętrze — pokoje gościnne wzniesiono na przedłużeniu starszego północnego skrzydła klasztoru. Oba budynki otrzymały jedną wysokość, wspólny dach oraz ujednolicony wystrój elewacji. Utworzyły tym samym jednolite zamknięcie zespołu klasztornego od północy, co też ilustrują rysunki Wernera. Można przypuszczać, iż w daleko zakrojonym projekcie przewidywano dostawienie do pałacu opackiego kolejnego budynku klasztornego. Świadczy o tym zachowanie strzępi na narożu pałacu opackiego. Ideę wzniesienia nowego barokowego kompleksu budynków klasztornych wydzielających od północy, wschodu i południa dziedziniec z kościołem sugeruje treść wernerowskiego rysunku z 1745 r., będącego zapewne przerysem nie zrealizowanego projektu. Należy bowiem zwrócić uwagę na fakt, iż architektoniczne ujęcie bryły i elewacji niewzniesionych budynków odpowiadało architekturze północnego skrzydła klasztoru oraz pałacu opackiego.
po 1817 — Po pożarze i wyburzeniu skrzydeł klasztornych pałac opacki stał się budynkiem wolnostojącym i otrzymał dach naczółkowy, w miejsce dwuspadowego z ozdobnym szczytem nad boczną elewacją wschodnią. Ponadto w miejscu, do którego przylegało wyburzone, wschodnie skrzydło klasztoru, uzupełniono wystrój elewacji budynku (od strony kościoła). W dawnym pałacu opackim urządzono mieszkanie i kancelarię dla proboszcza, biura dla pruskiego urzędu skarbowego, dla zarządu dóbr książąt von Preussen oraz — mieszkania dla urzędników.
pocz. XX w. — W elewacji wschodniej zbudowano wykusz (w stylu historyzmu), a we wnętrzu — nową klatkę schodową.
1945–1998 — W Budynku urządzono magazyn zboża, pomieszczenia magazynowe. W 1989 r. przejął go Urząd Gminy, a w r. 1990 kupiło go Archiwum Państwowe. Remont dawnego pałacu opackiego ukończono w r. 1998.
Barokowe ogrody na terenie zespołu klasztornego — uwagi ogólne
Założenia ogrodowe towarzyszące klasztorowi przedstawione zostały na rysunku Wernera oraz na rycinie wykonanej według innego jego rysunku, publikowanej przez J. G. Merza. Rysunek ukazuje założenie od południowego wschodu, a rycina — od północnego zachodu. Według tych źródeł ikonograficznych klasztorowi towarzyszyły cztery regularne, ozdobne, barokowe ogrody — klasztorny w wirydarzu, drugi — położony pomiędzy klasztorem i budynkiem bramnym, opacki oraz konwentualny. Dwa inne ogrody klasztorne, opacki oraz konwentualny, położone we wschodniej części zespołu klasztornego były znacznie większe.
Nieistniejące barokowe ogrody w klasztornym wirydarzu i przy północnym oraz przy zachodnim skrzydle klasztoru
Ogrody te, chyba zbyt upiększone przez rytowników, pokazano na rycinie. Ogród w wirydarzu miał układ kwaterowy i ożywiony był w centrum barokową obudową studni. Drugi ogród usytuowany był pomiędzy klasztorem i budynkiem bramnym, dostępny z północnego skrzydła klasztoru. Od południa ogród ten wydzielały skrzydło budynku bramnego, od wschodu — skrzydła klasztoru, od północy koryto młynówki i mur, a od zachodu budynek (oranżeria?) Ze względu jednak na topografię terenu ogród ten nie był tak regularny, jak przedstawiono go na rycinie. Kształtem przypominał bardziej trójkąt niż czworobok. Ten mały, jak i niewiele większy ogród w wirydarzu uległy zniszczeniu.
Barokowy ogród opacki i sąsiedni ogród użytkowy
Zarówno rysunek Wernera jak i rycina oddają w zbliżony sposób wygląd ogrodu użytkowego i opackiego położonych w południowo-wschodniej części zespołu klasztornego. Z dziedzińcem klasztornym sąsiadował, prostokątny, wydłużony sad. Oddzielony był od dziedzińca kamiennym murem z bramą filarową. Od bramy wiodła aleja prosto wytyczona w kierunku południowym, przechodząca dalej w aleję na osi wydzielonego murem, prostokątnego w zarysie ogrodu opackiego. Ogród ten powstał zapewne u schyłku XVII w., po wzniesieniu pałacu opackiego i zarzuceniu idei budowy nowego klasztoru. Ogród otrzymał układ utworzony z zestawienia prostych figur geometrycznych, na bazie których wytyczono krzyżujące się aleje. Tym samym był komponowany jeszcze w stylu sztuki ogrodowej 2 poł. XVII w. Jego kwatery wypełniano darnią lub kwiatami, a aleje obsadzano lub wyróżniano szeregami roślin kubłowych. W skrzyżowaniu głównych alej umieszczono basen z fontanną. Przy północnym odcinku muru ogrodowego i po obu stronach głównej alei zbudowano dwie oranżerie, jedną, wschodnią, usytuowaną równolegle do muru i drugą, zachodnią ustawioną ukośnie. Na rycinie wydanej przez Merza układ ten odwrócono. Już przed 1785 r. barokowy ogród opacki uległ zniszczeniu, a na jego miejscu założono ogród użytkowy, o którym poniżej.
Barokowy ogród konwentualny
Rejestracją stanu sprzed założenia ogrodu konwentualnego są publikowane ryciny wykonane według wcześniejszych rysunków Wernera. Przedstawiają one teren, na którym powstał później ogród konwentualny, jako nieregularny w zarysie obszar z zagęszczonym zadrzewieniem, wydzielony przez budynki klasztorne i koryto młynówki. Na miejscu tym założono w latach 1732–1742 najpóźniejszy klasztorny ogród. Powstał on z inicjatywy opata Amandusa Fritscha i został utrwalony, choć z pewnym zakłóceniem relacji przestrzennych na późniejszym rysunku załączonym do Topografii Śląska oraz na rycinie ze zbioru poświęconego czeskim, morawskim i śląskim klasztorom cysterskim (Plantaria S. Bernardi […]). Werner pokazał ten ogród jako rozległy, może większy od opackiego, rozciągnięty na całą długość zespołu klasztornego i przekraczający koryto młynówki. Wydaje się jednak, iż Werner błędnie przesunął jego granicę ku zachodowi. Gdyby bowiem ogród był tak rozległy musiałby zająć częściowo terytorium wsi. Podsumowując więc można uznać, iż ogród konwentualny był mniejszy niż na rysunku Wernera i szerokością odpowiadał pałacowi opackiemu oraz północnemu skrzydłu klasztoru. Był wydzielony murem i składał się z dwóch części z przekątniowym układem alej. Na osi założenia wytyczono aleję wiodącą ku oranżerii. Ogród rysowany przez Wernera nie zajmował całego, wydzielonego murem, wydłużonego terenu na północ od klasztoru. Na takim bowiem obszarze kompozycja ogrodu o układzie rysowanym przez Wernera pozbawiona by była proporcjonalności. W związku z tym można przyjąć, iż teren na północ od ogrodu konwentualnego mógł mieć charakter użytkowy i dlatego jako własność klasztorna został w XVIII w. ogrodzony. W murze tym rozmieszczono (wtórnie?) bramy w stylu dojrzałego baroku.
Barokowy ogród konwentualny obsadzony bukami istniał jeszcze w 1 poł. XIX w., o czym poniżej.
Urządzenie ogrodów poklasztornych, konwentualnego i opackiego w XIX w. (z oranżeriami i domem ogrodnika), Pl. Kościelny nr 12, 13.
Dawny ogród konwentualny zachował w 1 poł. xix w. charakter założenia ozdobnego, i jak wynika z mapy z 1824 r. był już wówczas rozszerzony o sąsiadujący z nim od północy teren użytkowy. Tu też wprowadzono podział kwaterowy i przedłużono główną aleję. Zmianę tę potwierdza także Knie, który w latach 1830-1845 określił ten ogród jako długi. W obrębie tego nowego założenia wyodrębniał się przestrzennie stary ogród konwentualny, dziewięciomorgowy, z alejami obsadzonymi bukami, przecięty przez młynówkę. W 2 poł. XIX w. powiększony ogród konwentualny, teraz dominialny miał charakter użytkowy, a przed 1996 r. zbudowano na jego terenie stadion sportowy.
Inaczej użytkowano w XIX w. poklasztorny warzywnik oraz dawny, ozdobny ogród opacki, który zamieniono na ogród użytkowy. Barokowy układ założenia nie istniał już od lat 80. XVIII w., zniszczony przez powódź 1783 r. Poza tym w 1817 r., w czasie pożaru klasztoru i kościoła, uległy zniszczeniu ogrodowe oranżerie. W tych nowych warunkach, w latach 1838–1845, księżna Marianna przeznaczyła ogród na cele praktyczne. Przy urządzaniu nowego, powiększonego założenia zachowano tylko aleję od strony dziedzińca klasztornego, przedłużoną następnie w drogę łączącą się z szosą do Byczenia. Pozostawiono też odcinki murów przy dziedzińcu klasztornym oraz pomiędzy szklarnią II (Pl. Kościelny 12) a folwarkiem (mur dawnego ogrodu opackiego). W obrębie dużej prostokątnej działki odpowiadającej obrysowi ogrodu opackiego wzniesiono nowe oranżerie przeznaczone dla uprawy rzadkich roślin.
Nie wiadomo w jakich relacjach do tych budynków pozostają obecne oranżerie, a szczególnie najstarsza I, ustawiona ukośnie, odpowiadająca rozwiązaniom z lat ok. 1840–1850. Obok niej i równolegle do muru ogrodowego ustawiono oranżerię II (Pl. Kościelny 12). Zastanawiająca jest zbieżność układu obu szklarni z odwróconym układem cieplarni w barokowym ogrodzie opackim przedstawionym na rycinie wydanej przez Merza. Niewątpliwie rycina ta była w 1 poł. XIX w. bardziej dostępna niż rękopis Topografii Śląska Wernera, z rysunkiem ilustrującym inny układ szklarni. Przed 1861 r. przy wschodniej granicy ogrodu powstały szklarnie I i II oraz zapewne dom ogrodnika (Pl. Kościelny nr 13).
Najstarsza oranżeria I zbudowana została w latach ok. 1840–1850 i składa się ze środkowej części na uprawy (z przeszkloną, ścianą o drewnianej konstrukcji) oraz z dwóch murowanych bocznych członów w stylu neoklasycyzmu łączonego z neogotykiem. Drugą oranżerię i szklarnie przebudowano na przełomie XIX i XX w. Otrzymały już one przeszklone ściany o konstrukcji metalowej. Oranżeria II, przebudowana, lub zbudowana nowa (Pl. Kościelny 12) otrzymała komponowaną bryłę ze środkowym wyższym, półcylindrycznym członem (o funkcji palmiarni?) oraz z asymetrycznie usytuowanym budynkiem mieszkalnym w stylu tyrolskim. Na przełomie XIX i XX w. rozbudowano szklarnię I i przy południowej granicy dawnego ogrodu zbudowano nową szklarnię II ze stalową konstrukcją części uprawowej o przekroju ćwierćkoła. Murowane części tej szklarni oraz nowszej części szklarni II zwieńczone zostały podobnymi, uskokowymi, neogotyckimi szczytami.
Jak już powyżej wspomniano w sąsiedztwie szklarni zbudowano przed 1861 r. dom ogrodnika (Pl. Kościelny 13). Wzniesiono go może z wykorzystaniem murów osiemnastowiecznego budynku (kruszalni, Brechhaus) przy południowo-wschodnim narożniku ogrodu opackiego. Dom ogrodnika utrzymany został w stylu neoklasycyzmu, ale po współcześnie przeprowadzonych remontach utracił stylowy charakter.
Inne budynki na terenie zespołu klasztornego —budynek bramny, kancelaria gospodarcza oraz szkoła katolicka (Pl. Kościelny 1, 5, 7)
Budynek bramny, Pl. Kościelny nr 1 zbudowany został w latach 1681–1702 lub jak niektórzy uważają — już po 1675 r., jako dwuskrzydłowy, stanowiący architektoniczną oprawę głównego wjazdu na dziedziniec klasztorny. Efekt okazałości tego wjazdu wzmocniono zdobiąc figurami Św. Jana Nepomucena oraz Św. Floriana most na młynówce, poprzedzający budynek bramny. Rozwiązanie zastosowane w Kamieńcu inspirowane było zapewne współczesną architekturą rezydencjonalną. Architektura budynku bramnego z wyższym, sklepionym przyziemiem i niższym piętrem kształtowana była oszczędnie, poprzez regularny i osiowy rozkład otworów, narożne przemienne boniowanie, gzyms koronujący i portal z przemiennie ułożonych boni. Stylistycznie budynek utrzymany był w stylu wczesnego baroku lat ok. 1660–1690, a oszczędność form architektonicznych wynikała z jego funkcji budynku użytkowego. W jego skrzydle zachodnim, frontowym (z bramą) mieściły się browar, piekarnia i mieszkania urzędników prowadzących gospodarstwo cystersów, a w północnym — słodownia. Po 1810 r. po zmianie właścicieli dóbr klasztornym budynek bramny użytkowano w XIX w. jako browar i gorzelnię. W trakcie odbudowy po pożarze z 1817 r. drugą kondygnację budynku prawdopodobnie podwyższono. Nakryto go dachami naczółkowymi. Sklepiono wielopolowymi sklepieniami żaglastymi dwunawowe przyziemie północnego skrzydła budynku. Wykonano też nowy wystrój elewacji wprowadzając charakterystyczne dla neoklasycyzmu gzymsowania i likwidując narożne boniowania. Tak wyglądający budynek przetrwał do XX w. włącznie, z tym, że po 1945 r. zniszczeniu uległ barokowy portal. Został on odtworzony po 1986 r. według zachowanej ikonografii — zdjęcia z 1 poł. XX w. W 2 poł. tego stulecia, gdy budynek należał do POHZ planowano jego przebudowę na obiekt mieszkalno-socjalny. Powstał w tym celu, od 1976 r. szereg projektów, z których zrealizowano w latach 1983–1989 projekt wykonany na Politechnice Wrocławskiej. Remont zakończono w r. 1991.
Cystersi mieli także odrębną kancelarię gospodarczą, która mieściła się przy tylnym wjeździe na dziedziniec klasztorny, przy moście na Budzówce. Budynek ten (przy Pl. Kościelnym 5) istniał już ok. poł. XVIII w. i rysowany był przez Wernera jako budynek dwukondygnacjowy z dachem czterospadowym lub dwuspadowym z odeskowanymi szczytami. Jeżeli rycina wydana przez Merza oddawała faktyczny wygląd tego budynku, to reprezentował on lokalne budownictwo użytkowe. Miał murowane przyziemie i część piętra. Natomiast druga część piętra od strony dziedzińca klasztornego i boczne szczyty miały konstrukcję szkieletową. Zapewne po pożarze z 1817 r. budynek ten odbudowano w stylu neoklasycyzmu. Wnioskując z form architektonicznych odbudowa nastąpiła w latach 30. XIX w. W latach 90. XX stulecia dom odnowiono. Wyremontowano także znajdujący się obok budynek gospodarczy, kształtując go w duchu architektury domu nr 5.
Wśród budynków mieszkalno-administracyjnych i gospodarczych współtworzących zabudowę zespołu klasztornego obcym elementem jest szkoła katolicka (Pl. Kościelny nr 7). Początkowo mieściła się w budynku bramnym. Nie było to docelowe miejsce jej usytuowania, gdyż już w 1808 r. opat podjął decyzję o wzniesieniu nowego budynku szkolnego. Plany te pokrzyżowała sekularyzacja klasztoru. Po pożarze zespołu klasztornego szkoła nie miała już żadnej siedziby, a dalsze starania o wzniesienie budynku dla niej, przedsiębrane przez tutejszą parafię, długo nie zyskiwały aprobaty władz. W związku z tym nowa szkoła zbudowana została dopiero w r. 1835. Został on zbudowany na terenie klasztornego ogrodu użytkowego, przy południowej stronie dziedzińca klasztornego.
Folwark klasztorny i spichlerz
Zbudowany został w południowo-zachodniej części zespołu klasztornego wydzielonej murem z bramą w odcinku południowym. Folwark ten odbudowany w 1675 r. (po wojnie trzydziestoletniej) był w poł. XVIII w. założeniem dużym, pod względem wielkości zbliżonym do dziedzińca klasztornego. Przy regularnym, wydłużonym dziedzińcu z wjazdem od zachodu, od strony wsi zlokalizowano budynki gospodarcze tworzące zwarty czworobok. Jedynie budynki w dłuższych pierzejach folwarku rozdzielono przejazdami z bramami. Główny, zachodni wjazd na folwark ujęto dwustronnie murem kurtynowym. Wydaje się, iż siedemnastowieczna zabudowa folwarku modernizowana w XVIII w. przetrwała do pocz. XIX stulecia. Tworzyły ją wydłużone, murowane, głównie parterowe budynki kryte dachami dwuspadowymi. Spłonęły w 1817 r. i zostały później odbudowane na obrysie starszych budynków, a więc z wykorzystaniem starych murów. Ten nowożytny jeszcze rozkład zabudowy przetrwał zasadniczo do dziś, z tym, że w centrum północnej pierzei brakuje jednego budynku.
Obecna zabudowa folwarku zawierająca zapewne relikty nowożytnych budynków pochodzi z okresu po 1817 r. i bywała modernizowana w 2 poł. XIX w., jak np. budynek gospodarczy z włączonym weń domem czeladnym. W tym też czasie przekształcono budynek w północno-zachodnim narożniku folwarku (Pl. Kościelny 8). W sposób natomiast typowy dla dominialnego budownictwa folwarcznego poł. XIX w. rozwiązano sklepioną, trójnawową oborę we wschodniej pierzei folwarku. Na pocz. XX w. dobudowano przy głównym wjeździe na folwark nową oborę.
Zabudowę folwarczną uzupełniał funkcjonalnie wielki spichlerz zbudowany w latach 1702–1732. Wzniesiono go poza folwarkiem, pomiędzy nim a kościołem klasztornym jako budynek czterokondygnacjowy z dachem czterospadowym. W takiej też formie został odbudowany po pożarze z 1817 r. i przetrwał do dziś. Remontowany był w latach 1983 –1984.
Wykorzystano za zgodą autora z archiwum Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji we Wrocławiu
(16 grudnia 2003 roku )
Jerniusz Saleib
Wszelkie prawa zastrzeżone
