DOBOSZOWICE
Dawne nazwy miejscowości
Hertwigswalde (1291), Hertwikswalde, Hertwicswal (1293), Erthigiswald (ok. 1300), Herzogswalde (1330), Herwigsdorf (1344), Hertwigswaldau (1651/1652, ok. 1750), Hettwigswaldt, Hertzwigswald (1666/1667), Hertwigswald (1736), Hertzogswalde (1776),
Hertwigswalde (1291, 1427, 1465, 1784–1945)
Kolonie i przysiółki
Kolonie Hertwigswalde (1861)
Etymologia nazwy wsi
Patronimiczna nazwa wsi Hertwigswalde została utworzona od imienia Hertwig, Herdwig i rzeczownika Walde, Wald (las). Oznacza — las Hertwiga. Obecna nazwa wsi — Doboszowice nie ma związku z lokalną tradycją.
Historia wsi, parafii i dóbr
Dzieje wsi
1291 — Pierwsza wzmianka o wsi oraz o tutejszym sołectwie. Wówczas sołtysem był niejaki Friderico.
1293 — Istniał już we wsi kościół, a sama miejscowość pozostawała własnością rycerską.
1416 — Doboszowice miały być związane z zamkiem Neuhaus kupionym wówczas przez biskupa wrocławskiego.
Średniowiecze i czasy nowożytne — W związku ze sprawowaniem sądów nad poddanymi przez sołtysa lub przez pana gruntowego zbudowano na gruntach wsi szubienicę. Czas jej powstania nie jest znany, a jedyny ślad jej istnienia stanowiła nazwa terenowa Galgenberg, którą jeszcze w 1861 r. nazywano wzniesienie usytuowane na styku gruntów Doboszowic i Pomianowa, na terenie dóbr należących do folwarku Neuhof (Nowy Dwór, Goleszów).
XVI–XVII w. — Doboszowice były dużą wsią należącą do znacznych rodów oraz dostojników księstwa nyskiego i opolskiego.
1666 — Wzmiankowano, że do właścicieli dóbr należało 10 łanów, a do kmieci — 20.
1666 — Istniał w Doboszowicach szpital ufundowany przez jednego z przedstawicieli rodziny von Maltitz.
1765–1816 — Wieś była duża, zamożna, rolniczo-rzemieślnicza, zasiedlona przez dość liczną warstwę kmieci (31) oraz przez zagrodników (31) i chałupników (37), z których 12 trudniło się rzemiosłem. Doboszowice znajdowały się wówczas księstwie nyskim i w obwodzie grodkowskim. W wyniku reform administracyjnych z 1816 r. znalazła się w departamencie wrocławskim oraz w powiecie ziębickim.
1830–1872 — Znacznie wzrosły na terenie wsi ilość domostw oraz liczba mieszkańców. Rozwinął się przemysł propinacyjny. Poza tym wieś zachowała nadal rolniczo-rzemieślniczy charakter. W latach 1845–1861 została założona na gruntach folwarku Neuhof (Goleszów), koło wspomnianego powyżej Szubienicznego Wzgórza (Galgenberg) parodomowa kolonia — Kolonie Hertwigswalde, później już nie wymieniana. Po związanej z uwłaszczeniem regulacji stosunków społeczno-ekonomicznych na wsi i po wydaniu ordynacji powiatowej w 1872 r. Doboszowice stały się samodzielną gminą wiejską podległą bezpośrednio administracji państwowej. W nowej strukturze administracyjnej wieś została siedziba okręgu administracyjnego i policyjnego (Amtsbezirk) oraz — urzędu stanu cywilnego (Standeamt). W 4 ćw. XIX w. Doboszowice, z dużym areałem gruntów, miały ustabilizowaną sytuację ludnościową.
1945–2003 — Doboszowice zostały zasiedlone i zasadniczo nie wykazują oznak wyludniania się.
Dzieje parafii
1293 — Wzmiankowano doboszowickiego plebana Pribka.
1427 — Wymieniono altarystę tutejszego kościoła (kapłana opiekującego się ołtarzem) — Nicolausa Raczmana. Oznacza to, iż parafia miała dużą rangę, gdyż altaryści związani byli głównie z kościołami miejskimi.
1666/1667 — Kościół p.w. Św. Mikołaja zachował status kościoła parafialnego. Ponadto we wsi znajdował się szpital (przytułek dla ubogich) ufundowany przez jednego z przedstawicieli rodziny von Maltitz.
1784 — Przy kościele istniała szkoła.
1830–1845 — Wieś zamieszkiwana była w większości przez katolików oraz przez nielicznych ewangelików w liczbie kilkunastu osób.
1929 — Parafia w Doboszowicach obejmowała jedynie tę wieś i należała do archiprezbiteratu paczkowskiego. W miejscowości miały swoją placówkę siostry boromeuszki, które prowadziły ambulatorium oraz przedszkole. Nie wzniosły dla siebie nowego budynku zajmując zapewne jakiś dom. Nie można dziś ustalić, gdzie znajdowała się ich siedziba.
2000 — Obecnie parafia z siedzibą w Doboszowicach jest większa niż w przeszłości, gdyż obejmuje także leżące w sąsiedztwie i przejęte po likwidacji parafii w Byczeniu wsie Pomianów Górny oraz Mrokocin.
Ewangelicy w Doboszowicach
1830–1930 — We wsi odnotowano nielicznych ewangelików w liczbie kilkunastu osób. do ok. 1930 r. ich liczba wzrosła do 44. Od 4 ćw. xix w. ewangelicy ci związani byli z parafią w Kamieńcu.
Historia dóbr
1293 — Wieś była własnością Hugona de Hertwicswal.
1344 — Książę ziębicki Mikołaj potwierdził, iż Heinrich von Haugwitz przekazał swoim synom dobra, w tym Doboszowice. (identyfikacja miejscowości według Heynego).
1427 — Doboszowice należały do Wolfharda de Rachenaw.
ok. 1465–ok. 1550 — Właścicielami wsi byli przedstawiciele ziębicko-kłodzkiej linii Schaffgotschów. Posiadali oni Doboszowice, gdzie rezydowali oraz Jaszkową, Skrzynkę, Idzików, Stary Waliszów i Krosnowice na ziemi kłodzkiej. Linię tę reprezentowali: Heinze I Gotsche († 1485) i jego syn Hanns Gotsche († 1519). Następnie ich dobra przeszły na kuzyna, Hansa Schaffgotscha († 1538), a później — na jego brata Heinricha III von Schaffgotsch (†1550). na nim wygasła ziębicko-kłodzka linia rodu.
1537 (1550) –ok. 1585 — Poprzez małżeństwo z Ursulą von Schaffgotsch Doboszowice i inne związane z nimi posiadłości przeszły w ręce Heinricha von Promnitz, krewnego wrocławskiego biskupa Balthasara von Promnitz. Heinrich von Promnitz był luteraninem, i gdy biskupem został Martin Gerstmann (1574–1585) trudniej mu było pozostawać w księstwie biskupim. Dlatego też zamienił się z Albertem von Maltiz (na dobrach Hoyerswerda na Łużycach), gorliwym katolikiem, któremu z kolei trudno było żyć wśród protestantów.
ok. 1585–1639 — Rodzina von Maltitz pochodziła z Miśni, miała włości w Saksonii, na Łużycach oraz w Marchii Brandenburskiej. Panowie von Maltitz Pozostawali w służbie biskupa wrocławskiego. Byli m.in. właścicielami Białej Wody w księstwie nyskim, osady targowej i ośrodka pielgrzymkowego, który w XVI i 1 ćw. XVII w. rozwijali. Związek Doboszowic z dobrami w Białej Wodzie [1] był dość długi i trwał niemal do połowy XVIII w. W Białej Wodzie nie było jednak rezydencji, w związku z czym jej właściciele mieli swoją siedzibę zapewne w Doboszowicach.
ok. 1639–1687 — Dobra w Doboszowicach były własnością panów von Hoditz, rodziny należącej do morawskiej szlachty. Pojawiła się ona na Śląsku — w okolicach Ołomuńca (teraz na północnych Morawach), na przełomie XVI i XVII w., a jeden z jej przedstawicieli, Georg Maximilian von Hoditz był wysokim dostojnikiem. Piastował urzędy na dworze biskupa ołomunieckiego, w księstwach opolskim i raciborskim oraz pozostawał starostą generalnym (capitaneus) księstwa nyskiego (1651). Posiadał dobra głównie na górnym Śląsku, w tym wspomnianą powyżej Białą Wodę oraz — Doboszowice w księstwie ziębickim.
przed 1683 — Kolejnym właścicielem wsi był Erdmann Ferdinand von Paulowsky (†1683), dostojnik (Landrechtsbesitzer) księstw raciborskiego i opolskiego. Reprezentował górnośląską szlachtę polskiego pochodzenia (herbu Leliwa), a czeski tytuł baronowski otrzymał w r. 1666. Kupił dobra na górnym Śląsku — miasteczko Skorogoszcz oraz miejscowość Niewodnik. Na Erdmannie Ferdinandzie von Paulowsky wygasł ród.
ok. 1687–1747 — Poprzez małżeństwo z hrabianką von Hoditz Doboszowice weszły w posiadanie hrabiów von Lichtenstein, rodziny nie mającej nic wspólnego z książętami von Lichtenstein uposażonymi na górnym Śląsku. Hrabiowie von Lichtenstein wywodzili się z Tyrolu. Ich pierwszym reprezentantem w okolicach Śląska był w latach 20. XVII w. Filip Rudolf, cesarski radca i starosta generalny hrabstwa kłodzkiego, tamże uposażony. Jednym z członków jego rodziny pozostawał Franciscus Karl von Lichtenstein (ok. 1680–1689), piastujący urzędy w Alzacji i na Morawach, posiadacz Doboszowic, Pomianowa Górnego i Starczowa. Ostatnim właścicielem Doboszowic z rodziny hrabiów von Lichtenstein był Jacob Ernst (†1747), duchowny, a później biskup ołomuniecki i fundator klasztoru w Białej Wodzie. Hrabiowie von Lichtenstein rezydowali zapewne (przynajmniej okresowo) w Doboszowicach, gdyż w obrębie tamtejszego zespołu pałacowego znajdowała się powozownia.
1747–1766 — Doboszowice były posiadłością hrabiów von Salm - Neuburg, szlachty wywodzącej się z Nadrenii, uposażonej od XVI w. na Morawach. Kolejne włości w tym regionie, a w tym Białą Wodę i Doboszowice nabył Karl Otto von Salm -Neuburg (*1709–†1766).
ok. 1784–1814 — Wieś pozostawała w rękach śląskiej arystokracji — hrabiów von Seher-Thoss.
1830–1840 — Majętność w Doboszowicach posiadał Ober Amtmann Pohl.
1840–1863 – Posiadłość w Doboszowicach oraz inne dobra w księstwie ziębickim nabył król niderlandzki Wilhelm II. Następnie majętności te przejęte zostały przez jego dzieci króla — syna Heinricha niderlandzkiego oraz — córkę Zofię niderlandzką, wielką księżnę von Sachsen -Weimar, która odziedziczyła je w 1863 r. Posiadała ona dawne henrykowskie, i z nich w 1897 r. utworzyła majorat. W latach ok. 1898–1921 Doboszowice należały do właściciela henrykowskiego majoratu — Wilhelma Ernsta dziedzicznego księcia von Sachsen –Weimar - Eisenach (z linii ernestyńskiej). Przed 1926 r. dobra w Doboszowicach sprzedano śląskiemu towarzystwu ziemskiemu (Schlesiche Landgesellschaft), które je rozparcelowało.
Z dobrami w Doboszowicach związane były trzy folwarki we wsi, pałacowy (Schlosshof), Górny (Oberhof) na północno-wschodnim krańcu wsi, wymieniane w latach 1784, 1841 i 1889–1921. Trzeci folwark zwany Reideberg znajdował się przy południowo-zachodnim krańcu wsi. Wzmiankował go Zimmermann w r. 1784. Nie zaznaczono go jednak na mapach topograficznych z lat ok. 1750 i 1824, ani też na mapie katastralnej z r. 1860. Na niej tylko występuje nazwa terenowa Reideberg. Ponadto w 4 ćw. XIX w. folwark polny Goleszów określano jako Neuhof und Reideberg. Oznacza to, iż folwark Reideberg był jakimś starym folwarkiem nie istniejącym już w czasach Zimmermanna. Zachowała się natomiast należąca do tego folwarku posiadłość ziemska, którą połączono z czwartym doboszowickim folwarkiem, folwarkiem polnym Neuhof (Goleszów).
W 4 ćw. XIX w. gospodarka dóbr oparta była głównie na hodowli, przede wszystkim owiec, i — w mniejszym stopniu bydła. Rozwijano sadownictwo, użytkowano kamieniołom oraz dominialną gorzelnię. Areał gruntów wynosił 605–676 ha. W latach 1921–1926 doboszowicką posiadłość i folwarki rozparcelowano. Po pierwszej fazie parcelacji pozostały tylko 163 ha, a po drugim etapie parcelacji, w 1937 r. istniała tylko resztówka dóbr o powierzchni 83 ha (z Folwarkiem Pałacowym?), którą sprzedano Franzowi Wyciskowi. Folwarki podzielono pomiędzy chłopów, którzy na terenie tak utworzonych gospodarstw zbudowali domy mieszkalne, wolnostojące lub dostawione do starszych budynków gospodarczych. Na dawnych gruntach dworskich przy północno-wschodnim krańcu Doboszowic oraz przy drodze do Starczowa zbudowano niewielkie osiedla.
Układ przestrzenny wsi
Doboszowice położone są na południowy wschód od Kamieńca oraz na południe od Ziębic, na Wysoczyźnie Ziębickiej zamykającej od północnego wschodu odcinek pradoliny Nysy. Leżą przy lokalnej drodze, elemencie układu drożnego łączącego liczne duże wsie zlokalizowane pomiędzy Ziębicami i Paczkowem.
Ok. poł. XVIII w. Doboszowice miały taki zasięg jak obecnie, zwarte siedlisko i były dużą, wydłużoną ulicówką z kościołem, dwudziedzińcowym folwarkiem w centrum wsi, z folwarkiem na wschodnim krańcu Doboszowic oraz z młynem przy zbiegu dróg na zachód od dwudziedzińcowego folwarku.
Układ wsi przedstawiono dokładniej na mapie topograficznej z 1824 r., i jak z niej wynika, miał on charakter złożony. W centrum bowiem wsi, w ramach układu ulicowego wykształcił się układ wielodrożny, umożliwiający dostęp do folwarków, kościoła oraz gospodarstw. Główna ulica wiejska rozwidlała się wrzecionowato w centrum miejscowości dwukrotnie. Ujmowała teren kościelny i część zabudowanego siedliska wsi oraz główny folwark dworski i jego otoczenie. Wyraźnie też zarysowywała się północna, graniczna droga siedliska. Po 1860 r. przeprowadzono szosę przez wieś, pomijając jej zachodnią część. Było to lokalne połączenie Doboszowic, Niedźwiedzia i Starczówka z Ziębicami, łączące się od zachodu z główną drogą z Ząbkowic do Nysy. Budowa szosy przez Doboszowice nie spowodowała zmian układu wsi. Co więcej wpłynęła na wzbogacenie wyglądu wsi licznymi, murowanymi z kamienia mostami ze stylowymi balustradami. Tak duża ilość stylowych mostów drogowych znajduje się, w porównaniu z innymi wsiami gminy, jedynie w Doboszowicach i ich okolicy.
Historyczny układ wsi zachował się w latach ok. 1884–1933 bez zmian, łącznie ze stosunkowo zwartym siedliskiem i zagęszczonym układem rozłogów. W pierwszych dziesięcioleciach XX w., ale przed 1924 r. na części rozparcelowanych dóbr powstały nowe, niewielkie osiedla. Jedno założono na pięciu działkach przy drodze do Starczowa, a drugie na północno-wschodnim krańcu wsi, przy Folwarku Górnym i drodze do Niedźwiedzia. Do 1924 r. na działkach przy drodze do Starczowa zbudowano małe zagrody na planie litery L. W latach 1924–1939 uzupełniono gospodarczą zabudowę tych działek tworząc tym m.in. małe zagrody w czworobok, przez co uległ zakłóceniu pierwotny układ osiedla. Drugie osiedle na północnym krańcu wsi nie było tak regularnie planowane.
Obecnie układ przestrzenny i drożny wsi jest nadal czytelny, łącznie z odcinkami granicznych dróg siedliska, zredukowanego dziś do działek budowlanych.
Zabudowa wsi i założenia na jej terenie
Zespół kościelny z kościołem parafialnym Św. Mikołaja, zagrodą plebańską nr 81 oraz szkołą nr 94.
Dzieli się on na dwie części rozdzielone główną wiejską drogą. Po jej południowej stronie, na wrzecionowatej części siedliska znajdują się kościół, budynek bramny, stary cmentarz i szkoła. Natomiast na przeciwko, po północnej stronie szosy zlokalizowano plebanię, zagrodę plebańską oraz nowy cmentarz. Z wyjątkiem tego ostatniego cały rozkład zabudowy zespołu kościelnego nie uległ zmianie od czasów nowożytnych.
Kościół parafialny istniał w Doboszowicach już w r. 1293, ale nic o nim nie wiadomo. Po połowie XIV w. został przebudowany lub wzniesiony na nowo, a reliktem tej fazy budowlanej są zachowane w obrębie obecnego kościoła pozostałości późnogotyckiego, ostrołucznego portalu. Wiadomo też, że wnętrze prezbiterium było zdobione polichromią wykonaną na przełomie XIV i XV w.
Według tradycji kościół miał być zniszczony przez husytów, ale Lutsch przyjął raczej możliwość, że spalił się. Został odbudowany (przy wykorzystaniu starych murów) w 1559 r., gdyż taka data znajduje się na krzyżu (pokutnym?) wmurowanym w mur wieży. Kościół odbudowano w stylu późnogotyckim z niewielkim odniesieniem do renesansu. Kolejna przebudowa przypadła na lata 1617–1623, i jak stwierdził Lutsch, ze względu na podobieństwo profili żeber trudno rozdzielić obie fazy budowlane, tę z 1559 r. oraz późnorenesansową. Analizując szkicowy rzut kościoła można stwierdzić tylko tyle, że widoczna jest fazowość budowy. Do bowiem dwuprzęsłowej nawy z dekoracyjnym sklepieniem gwiaździstym przylega zbyt duże przęsło prezbiterium nakryte sklepieniem krzyżowym. łączy się ono z węższym, pięciobocznym zamknięciem (starszym?) nakrytym sklepieniem sieciowym. Po przebudowach dokonanych w XVI w. kościół w Doboszowicach składał się z wydłużonego prezbiterium, krótkiej nawy, wieży z attyką (z motywem jaskółczego ogona) zwieńczonej murowaną iglicą, z kaplicy przy nawie i przybudówek dostawionych do kościoła od północy. Przybudówka przy prezbiterium (łącząca się z lożą patronacką) otrzymała okazały, późnorenesansowy wystrój elewacji tworzony przez późnorenesansowe sgrafitto, fascjowe obramienia okienne i bogato dekorowany, późnorenesansowy portal.
Najciekawszym jednak i nietypowym rozwiązaniem było architektoniczne ujęcie loży patronackiej wbudowanej w przęsło prezbiterium. Loża ta ukształtowana w odniesieniu do renesansu włoskiego (sklepione przyziemie z arkadami opartymi na kolumnach) i niderlandzkiego (częściowo detal architektoniczny) pozostawała przejawem dobrego smaku i przykładem mecenatu możnej rodziny. W tym przypadku był to ród von Maltitz, którego bogato uposażeni przedstawiciele, gorliwi katolicy, pozostawali w służbie wrocławskiego biskupa.
W latach 1623–1667 wykonano też nową polichromię ścian prezbiterium. Tak prezentujący się kościół zwracał na siebie uwagę, skoro w protokole wizytacyjnym z 1666 r. określono go jako znamienity. Ponadto zwrócono uwagę, iż był murowany z kamienia, cały sklepiony i dekorowany polichromią. Zakrystia murowana była z cegły. Ponadto odnotowano istnienie murowanego tabernakulum oraz kamiennej chrzcielnicy. W późniejszych czasach, ok. 1680 r. powstał z fundacji hrabiego Franza Karla von Lichtenstein sztukatorski wystrój kaplicy przy nawie. Kościół przebudowano jeszcze raz w 1827 r., a w ostatniej ćwierci XIX w. prowadzono w nim prace restauratorskie. Wykonano je w latach 1880–1890, realizując też nowe polichromie o charakterze szablonowym. Pierwsze badania polichromii wnętrza kościoła, podjęto w 1896 r. i odkryto herby pod przemalowaniami. Po raz kolejny podjęto prace odkrywkowe w prezbiterium w 1994 r., odnajdując relikty malowideł późnogotyckich oraz polichromii wykonanych w XVII w. w paru fazach. Remonty kościoła zrealizowano w latach 1960, 1976–1978, 1990 i 1994.
W 1623 r. w odcinek muru cmentarnego włączono okazały, dwukondygnacjowy, wydłużony budynek bramny zawierający w przyziemiu, według rysunku Wernera, sklepione wnętrza przeprute bramą i furtą. Budynek bramny nakryto wysokim, dwuspadowym dachem ujętym dwoma bocznymi, późnorenesansowymi szczytami, rozczłonkowanymi podziałami. Trzeci, nie istniejący obecnie szczyt, znajdował się, o ile nie jest to błąd na rysunku Wernera, nad elewacją frontową. Szczyty boczne miały bogatą artykulację, w dolnej części podobną do podziału ramowego. Górne natomiast partie szczytu podzielono krępymi pilastrami rozszerzającymi się ku górze, podobnie jak trzony herm.
W końcu XIX w.(?) brama budynku bramnego została zamurowana. Zachowano furtę ujętą tynkowym portalem (obecnie nie istniejącym) zwieńczonym trójkątnym naczółkiem. Likwidacja bramy w budynku bramnym spowodowana była wzniesieniem nowej, północno-zachodniej, wygodniejszej bramy filarowej z łagodniejszym podjazdem.
Kościół w Doboszowicach wzniesiono na terenie starego cmentarza (na planie owalu), który ujęto w XVI–XVII w. kamiennym murem z przyporami. Obecnie cmentarz ten nie jest użytkowany, a w jego mur wmontowano stare nagrobki. Natomiast w ścianie budynku bramnego (lokalności z furtą) umieszczona została średniowieczna płyta nagrobna. Nowy cmentarz w Doboszowicach założono w latach 1933–1945, na północny wschód od zagrody plebańskiej, już poza siedliskiem. Od strony wsi wydzielono go ażurowym, metalowym ogrodzeniem z ceglaną filarową bramą. Odcinek drogi wiodącej na cmentarz oraz obrzeża cmentarza obsadzono lipami, jesionami i klonami.
Do zespołu kościelnego należały też plebania (nr 81) oraz szkoła (nr 94). W poł. XVIII w. plebania była dwukondygnacjowym budynkiem zwróconym szczytowo ku głównej ulicy wiejskiej i kościołowi oraz nakrytym dachem naczółkowym. Znajdowała się na terenie wydzielonym kamiennym murem, częściowo zachowanym do dziś. Nic nie wiadomo o układzie zagrody plebańskiej. Stara plebania i należąca do niej zagroda zostały wyburzone. Na ich miejscu zbudowano w 1910 r. obecną plebanię, w stylu budownictwa ceglanego. Budynek ten nie wyróżnia się okazałą formą. Jest raczej skromny i przypomina stypizowane, ceglane budownictwo mieszkalne schyłku XIX w. Z kolei budynek gospodarczy przy plebanii, mający elewacje licowane kamieniem i ożywione ceglanymi obramieniami otworów zbudowany został w stylu okazałego budownictwa folwarcznego 4 ćw. XIX w. Budynek ten podobny jest np. do zabudowy zagrody plebańskiej w Byczeniu.
Zgodnie z ogólnie panującym zwyczajem obok kościołów wznoszono także szkoły. W poł. XVIII w. szkoła w Doboszowicach stała na miejscu obecnej (nr 94) oraz była budynkiem dwukondygnacjowym z murowanym przyziemiem i szkieletowym piętrem. Na jej miejscu stanęła na pocz. XX w. obecna szkoła (nr 94), która po dokonanym współcześnie remoncie utraciła swój stylistyczny charakter.
Zespół dworski i folwarki
Do dóbr w Doboszowicach należały w XIX w. trzy folwarki, dwudziedzińcowy zespół pałacowy w centrum wsi (nr 63) — (Schlosshof, Schafferhof), folwark Górny (Oberhof) na wschodnim krańcu wsi (nr 139–145) oraz folwark polny pomiędzy Doboszowicami a Pomianowem Górnym zwany Neue Vorwerck lub Niederhof. Obecnie jest to przysiółek Goleszów (nr 168–170).
Pałac nr 63
W obrębie dwudziedzińcowego zespołu pałacowego głównym folwarkiem był wielkodworski folwark południowy, większy, na dziedzińcu którego znajduje się pałac. Jak dowodzi tego rysunek Wernera pałac był w przeszłości bardzo okazałą, renesansową lub późnorenesansową rezydencją otoczoną fosą (Wasserschloss). Pałac ten kryty równoległymi dachami i mający narożną wieżę charakteryzował się dużą skalą, regularnością bryły, regularnością rozkładu osi okiennych oraz istnieniem ozdobnych szczytów. Mógł być więc zbudowany w 4 ćw. XVI w. lub najpóźniej w 1 ćw. XVII stulecia, a więc przez możne rodziny von Promnitz lub von Maltitz. O późnym powstaniu pałacu świadczyłby też regularny układ fosy powtarzającej zarys jego rzutu.
Renesansowy pałac zachował swe formy do czasu przebudowy dokonanej w 1 ćw. XIX w. lub ewentualnie w latach ok. 1840–1850. Nie wykluczone, że został wówczas zwężony, gdyż pierwotnie jego szerokie elewacje boczne liczyły sześć osi. Po przebudowie mają tylko po cztery osie, dzięki czemu pałac ma bardziej niż pierwotnie wydłużoną bryłę. Nie wykluczone więc, iż sąsiadujący z pałacem podpiwniczony taras może być pozostałością wyburzonej części rezydencji. Pałac nakryto dachem łamanym z naczółkami i przekształcono w stylu neoklasycyzmu. Nie wiadomo, jaki wówczas otrzymał wystrój elewacji, gdyż został on zniszczony w trakcie przebudowy przeprowadzonej w latach 70. XX w. Wówczas całkowicie zmieniono jego wnętrze przystosowując je na mieszkania dla pracowników PGR oraz zapewne uproszczono wystrój elewacji i upodobniono go do elewacji wiejskich domów.
Otoczenie pałacu, ogród ozdobny
Renesansowy pałac stał na splantowanym terenie, wciętym od południowego zachodu w stok wzniesienia oraz położonym poniżej poziomu zachodniej części wsi. Rezydencję usytuowano przy zachodniej pierzei folwarku, na niewielkim terenie o zarysie trapezu oraz na obszarze o charakterze użytkowym, wykorzystywanym też zapewne do obrony zespołu pałacowego. Tego terenu Werner nie narysował dokładnie. Zaznaczył tylko przecinającą go fosę oraz północny odcinek muru z narożną basztą z gankiem (?), krytą jednoprześwitowym hełmem. Werner nie zaznaczył natomiast łączącego się z tą basztą zachodniego odcinka muru doprowadzonego do wyższej drugiej baszty od strony wsi, posadowionej poniżej jej poziomu. Ta różnica poziomów spowodowała konieczność podwyższenia zachodniego i południowego odcinka graniczno-oporowo-obronnego ogrodzenia pałacu. Niewątpliwie jednak starano się nadać murowi oraz basztom komponowany układ i dwojakie znaczenie — praktyczne a także symboliczne. nadawały one bowiem doboszowickiemu założeniu charakter zamku.
Przed 1824 r. zachowano ogrodzenie terenu, na którym stał pałac, a odcinek fosy na dziedzińcu całkowicie zasypano. Natomiast fragment fosy na tyłach rezydencji pozostał i jest obecnie częściowo czytelny. W 2 poł. XIX w. teren przy pałacu przeznaczono na ogród uprawny.
Właściwy ogród ozdobny założono sąsiedztwie pałacu, za ciekiem wodnym i na północ od pałacu. Biorąc pod uwagę taką lokalizację można sądzić, że to dość rozległe założenie powstało w XVII w. Rysowane przez Wernera w poł. XVIII stulecia prezentowało się dość skromnie, jeśli chodzi o układ. Miało układ kwaterowy i wydzielone było kamiennym murem. Jego część stanowił też skrajnie usytuowany tor strzelniczy. W XIX w. ogród ten stał się ogrodem użytkowym. Do dziś czytelny jest zarys ogrodu oraz zachowały się pozostałości kamiennego muru.
Folwark Pałacowy (Schlosshof)
Jak już powyżej wspomniano pałac stał w zachodniej pierzei dużego folwarku, który Werner narysował (w poł. XVIII w.) jako założony na planie czworoboku. Pierzeje tego folwarku zamknięte były w XVIII w. przez zwarte ciągi zabudowy gospodarczej, współtworzonej także przez dwa budynki z bramami, wydłużoną wozownię (w pierzei wschodniej) oraz — wydłużony browar (w północnej pierzei). Ten ostatni wyróżniał się ze względu na swoją formę architektoniczną. Był okazałym budynkiem ze szczytami wolutowymi oraz z przybudówką z podobnym szczytem. Z bramy w browarze wyjeżdżało się poprzez kamienny most do Folwarku Owczego (Schaferhof). Oprócz browaru w północnej pierzei pałacowego folwarku znajdowała się stajnia. Natomiast w południowej pierzei od strony wsi stały, licząc od pałacu, dom czeladny, kancelaria dóbr oraz powozownia. Ten rozbudowany program funkcjonalny oznaczał, że pałac w Doboszowicach był traktowany przez właścicieli (ok. poł. XVIII w.) jako rezydencja.
W XIX w. zaczęto przebudowywać folwark. W 1 ćw. tego stulecia modernizacja ta miała radykalny charakter. Przebudowano na spichlerz zachodnią część nowożytnego browaru lub wzniesiono na jego miejscu nowy budynek do przechowywania zboża. Wyburzono kancelarię dóbr i dom czeladny w południowej pierzei folwarku oraz przebudowano wschodnie zamknięcie folwarku dając mu trapezowy zarys, widoczny jeszcze na mapie katastralnej z 1860 r. Wieloboczne zamknięcia zespołów architektonicznych czy też tworzenie układów urbanistycznych na planie wieloboków było charakterystyczne właśnie dla wczesnego neoklasycyzmu (ok. 1780–1825) Tak uformowany folwark pałacowy był od wschodu nieco większy niż obecnie i zajmował także działkę z obecnym budynkiem nr 69.
Kolejne przekształcenia folwarku przypadły na poł. XIX w. oraz na koniec lat 70. tego stulecia. Przed 1861 r. zbudowano w zachodniej części południowej pierzei folwarku wydłużony budynek gospodarczy lub czeladny. Natomiast w latach ok. 1877–1880 skrócono trochę wschodnie zamknięcie folwarku ze względu na potrzebę wyprostowania drogi dojazdowej do nowego browaru na terenie dawnego Folwarku Owczego. Na działce odłączonej od Folwarku Pałacowego powstała później zagroda nr 69. Przy północnej i południowej pierzei Folwarku Pałacowego zbudowano dwie równoległe i podobne obory, których układ miał stwarzać wrażenie regularności majdanu. Aby osiągnąć ten cel usytuowano południową oborę w oddaleniu od muru folwarku. Obie obory reprezentujące okazalsze budownictwo folwarczne otrzymały, podobnie jak nowy browar z 1877 r., elewacje pokryte kamienną licówką zestawioną z ceglanymi obramieniami otworów. Wschodnią pierzeję folwarku zamknięto murem z centralnie umieszczoną bramą filarową. Następnie w sto lat później, w latach 70. XX w. wyburzono wszystkie stare budynki gospodarcze oprócz obór i wzniesiono na ich miejscu typowe, parterowe budynki hodowlane oraz blok mieszkalny dla pracowników PGR. Tym samym nastąpiła daleko idąca degradacja zespołu pałacowego. Jeszcze w latach 90. XX istniały wszystkie odcinki murowanego ogrodzenia zespołu, z reliktami nowożytnej baszty i z ceglaną bramą filarową z 2 poł. XIX w. W latach ok. 1991–2003 basztę, wschodni odcinek muru z bramą filarową oraz odcinek muru od strony browaru rozebrano.
Folwark Owczy, nr 156 (Schafferhof)
Sąsiadował w XVIII w. od północy, poprzez ciek wodny, z Folwarkiem Pałacowym i był mniejszy od niego. Jego murowaną zabudowę tworzyły właściwa owczarnia, dom owczarza, szopy oraz dom mieszkalny burgrafa (zarządcy dóbr). Od zachodu folwark ten graniczył z ogrodem ozdobnym, a od wschodu — z chmielnikiem. Z Folwarku Pałacowego Folwark Owczy dostępny był przez kamienny most. Istniał jeszcze w XIX w., o czym świadczy zgodność rozkładu jego zabudowy na rysunku Wernera oraz na mapie katastralnej z 1860 r. Zmiany nastąpiły w 2 poł. XIX w., w tym w 1877 r., i dotyczyły głównie przebudowy budynków lub budowy nowych obiektów. Wnioskując jednak z ich rozkładu przypuszczać można, że przy przebudowach wykorzystywano relikty starszej zabudowy. Tak może być np. w przypadku budynku administracyjnego, a obecnie mieszkalnego nr 156, przebudowanego ok. r. 1910, stojącego na miejscu murowanego, osiemnastowiecznego domu owczarza. Nowym natomiast jest budynek gospodarczy we wschodniej pierzei folwarku zbudowany w latach ok. 1877–1880, w stylu obór z Folwarku Pałacowego.
W trakcie dziewiętnastowiecznych modernizacji folwarków wyremontowano stary osiemnastowieczny, kamienny, dwuprzęsłowy most pomiędzy Folwarkiem Pałacowym a dawnym Folwarkiem Owczym. Dano mu też nową, murowaną z cegły, pełną balustradę.
Gorzelnia obok Folwarku Owczego
W 1877 r. na wschód od Folwarku Owczego zbudowano dominialną gorzelnię lub serownię (według lokalnych informatorów). Budynek ten został wzniesiony zapewne według indywidualnego projektu, w stylu szkoły berlińskiej 3 ćw. XIX w. W formowaniu jego architektonicznego ujęcia wykorzystano rozwiązania obiegowe stosowane w budownictwie ceglanym, stylu arkadowym oraz neogotyku. Elewacje oblicowano kamieniem i cegłą, co można uznać za charakterystyczne dla okazalszego budownictwa folwarcznego 4 ćw. XIX w.
Przy budowie i prostowaniu drogi do nowego browaru zbudowano w 1877 r. nowy ceglano-kamienny, dwuprzęsłowy most.
Folwark Górny nr 139–145
Istniał już w poł. XVIII w. a z map z XIX w. wynika, że był założeniem w czworobok. Możliwe więc, że w obrębie obecnej jego zabudowy znajdują się relikty starszych budynków. Główny zrąb dzisiejszej, zabudowy folwarku złożony z murowanych i tynkowanych budynków gospodarczych (z częściami mieszkalnymi) utrzymanych w stylu uproszczonego neoklasycyzmu powstał przed r. 1861. Od tej zabudowy odróżnia się stylistycznie obora (nr 139–141) z elewacjami licowanymi kamieniem i z małymi szczytami o zarysie neoklasycystycznych okien powiekowych. Reprezentuje ona okazalszą zabudowę folwarczną 4 ćw. XIX w. W końcu XIX w. rozbudowano o nowe części mieszkalne budynek nr 141 i nr 145 w północno-zachodniej pierzei folwarku. Być może było to związane z częściową parcelację dóbr.
Folwark polny Neue Vorwerg (ok. 1750), Niederhof (1824), Neuhof (2 poł. XIX w.), Neuhof und Reideberg (1894–1921), Nowy Dwór, Goleszów (po 1945), obecnie nr 168, 171
Znajduje się on na stoku wzniesienia pomiędzy Doboszowicami a Pomianowem Górnym.
W poł. XVIII w. był to duży folwark z regularnym, czworobocznym dziedzińcem, obudowany ze wszystkich stron, z głównym wjazdem od wschodu, przez bramę w wydłużonym budynku gospodarczym. Na wschód i północ od folwarku urządzono sad. Przed r. 1861 folwark ten częściowo przebudowano i chyba zmniejszono od strony drogi i wydzielono od zachodu murem. Większość nowych budynków gospodarczych wzniesiono jako bezstylowe. Później folwark ten został rozparcelowany. Przed nim i na zachód od drogi gruntowej powstały trzy zagrody, a na przeciw — jedna. Większość zagród ukształtowano w specyficzny sposób. Najpierw folwark z zabudową gospodarczą podzielono na działki, a później w ich obrębie zbudowano nowe domy, lub dobudowano do budynków gospodarczych nowe części mieszkalne. Ten układ przysiółka z wyraźnie czytelnym układem folwarku zachował się do dziś.
Zabudowa wsi
Układy zabudowy wsi utrwalono na mapach z r. 1824 i z lat 1884–1939. Na pierwszej z nich odwzorowano rozkład zabudowy Doboszowic z 1 ćw. XIX w. Zarysowywał się wówczas wyraźny podział wsi na dwie części. We wschodniej występowały głównie zagrody w czworobok, rozmieszczone luźno na siedlisku, po obu stronach głównej wiejskiej drogi. Natomiast w zachodniej partii miejscowości zabudowa była bardziej przemieszana, tworzona przez zagrody (głównie na północnej części siedliska) oraz przez pojedyncze, różnie rozmieszczane budynki mieszkalno-gospodarcze należące do zagrodników i chałupników. Tu też, na zachód od folwarku wykształciły się nawet dwa większe skupiska skromnej zabudowy. W 2 poł. XIX w., po zakończeniu uwłaszczania chłopów ten wyrazisty podział Doboszowic nie uległ większym zmianom, co oddaje mapa z lat 1884–1939. We wschodniej części wsi przybyło trochę więcej skromnych budynków, a w zachodniej jej części wzrosła nieco liczba zagród w czworobok. Mimo tych zmian nie tylko pozostał, ale nawet powiększył się (w zachodniej części wsi) zespół skromnej zabudowy złożonej z budynków szerokofrontowych, skupionych przy odcinku głównej drogi wiejskiej od folwarku do przejazdu kolejowego. Bliżej folwarku znajdowały się dwa szeregi zabudowy, a dalej szereg budynków zajmował działki po południowej stronie drogi. Ze względu na to właśnie zróżnicowanie układu zabudowy i wyraźne wyodrębnienie jej zespołów Doboszowice wyróżniają się na tle innych wsi gminy Kamieniec Ząbkowicki. Układ ten czytelny jest także i dziś.
Pierwszym przekazem pozwalającym poznać charakter zabudowy Doboszowic jest rysunek Wernera pochodzący z ok. poł. XVIII w. Widać na nim głównie parterowe (murowane?) budynki wiejskie oraz budynki o konstrukcji szkieletowej. Niektóre z nich miały odeskowane szczyty, jak np. gospoda przy folwarku kryta trzema równoległymi dachami.
W Doboszowicach znajduje się tylko jeden budynek użyteczności publicznej — gospoda (nr 74), zbudowana zapewne w 1 poł. XIX w., może z wykorzystaniem murów osiemnastowiecznej, wspomnianej powyżej gospody, o ile była murowana. Pozostałą zabudowę wsi stanowią domy i budynki gospodarcze wolnostojące lub tworzące zagrody. Wzniesione zostały zasadniczo w 1 poł. XIX w., a następnie — gruntownie zmodernizowane w 2 poł. tego stulecia w stylu prostego neoklasycyzmu nawiązującego do szkoły berlińskiej. Najokazalsze budynki w obrębie dużych zagród w czworobok otrzymywały ozdobne szczyty oraz wystrój elewacji złożony z gzymsowań, obramień otworów i uproszczonych motywów dekoracyjnych. Te rozwiązania formalne naśladowano przy budowie skromnych budynków mieszkalnych i mieszkalno-gospodarczych. Reprezentatywne dla tego rodzaju najskromniejszego, dziewiętnastowiecznego budownictwa wiejskiego są np. budynki zagrody nr 21, dom obok budynku nr 30 oraz dom nr 69. Zachowały one dawny bryły, oryginalny rozkład osi okiennych oraz elementy wystroju elewacji. W latach ok. 1990–2003 wiele z domów na terenie Doboszowic utraciło w wyniku remontów swe dawne wystroje elewacji.
Wygląd wsi wzbogacają też liczne mosty murowane z kamienia i cegły, zaopatrzone w dekoracyjne balustrady, które pod względem formalnym nawiązują do małej architektury parkowej 4 ćw. XIX w. Jedynie w Doboszowicach, w porównaniu z innymi wsiami gminy, znajduje się tyle stylowych, murowanych mostów drogowych.
Wykorzystano za zgodą autora z archiwum Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji we Wrocławiu
( 16 GRUDNIA 2003 ROKU )
JERNUSZ SALEIB
Wszelkie prawa zastrzeżone
