Ząbkowice Śląskie
Wieś Ożary - gm. Kamieniec Ząbkowicki

OŻARY

Dawne nazwy miejscowości

• villa Helmirici (1260),
• Heinrici villa (1283, 1335),
• Heymrichsdorf (1316),
• villa Emerici (1335),
• Heymrichsdorf (1310, 1316),
• Heymerichsdorph (1340, 1348),
• Heymericivilla (1341),
• Heynrichsdorf (1344),
• Heymerychsdorph (1351),
• Heynrichsdorff (1351),
• Heymrichsdorf (1369),
• Heymerichsdorf (1422),
• Heymarsdorff (1443, 1460, 1478),
• Heymarschdorff (1448),
• Hennersdorf (1679, 1697)

• Hemmersdorf (1260, 1743, 1785–1945),

Etymologia nazwy wsi

Historyczna nazwa wsi występowała w różnych wersjach, co jest jednak pewne miała charakter patronimiczny. Klemenz odnosząc się do najczęściej występującej wersji nazwy miejscowości uznał, iż powstała on od rzadko stososowanego imienia Heimrich, utworzonego od starogórnoniemieckiego słowa haims lub średniogórnoniemieckiego słowa heim.

Oba oznaczały dom lub wieś. Później średniowieczna nazwa miejscowości Heymerichsdorf została zniekształcona w formy Hennersdorf, lub Hemmersdorf, co było powszechne w dialekcie śląskim Pozostałe wersje nazwy wsi villa Helmirici i Heynrichsdorff Klemenz uznał za przekręcone przez pisarzy zapisujących treść dokumentów. Z kolei polscy etymolodzy sądzą, iż zróżnicowanie wersji nazw wsi, w których występują imiona Helmrich, Heinrich, czy Hemmer było wynikiem zmian właścicieli miejscowości. Obecna nazwa wsi jest obca lokalnej tradycji.

Historia wsi, parafii i dóbr

Dzieje wsi

1230–1260 — Ożary zostały założone przez augustianów lub cystersów (patrz — dzieje dóbr).

1260 — Ożary płaciły dziesięciny kamienieckiemu konwentowi. Były wsią parafialną.

1283–1299 — W r. 1283 po raz pierwszy wzmiankowano sołectwo, które wówczas Lambert, opat klasztoru kamienieckiego sprzedał sołtysowi Albertowi, synowi tutejszego poprzedniego sołtysa Bertolda. Do sołectwa należały 3 wolne łany [od czynszów],dwukołowy młyn, część góry do uprawy chmielu oraz grupa rzemieślników. Sołtys pobierał też 1/3 opłat od spraw sądowych. W 1299 r. sołectwo to należało do niejakiego Konrada.

1340 — Ożary były wsią górską, dlatego nadziały ziemi na jej terenie miały wielkość dużych łanów (leśnych). Było ich co najmniej 12

1478 — Wzmiankowano gospodę w Ożarach.

1645 — W czasie wojny trzydziestoletniej wieś i sołectwo zostały opuszczona (patrz — tabela)

1697–ok. 1785 — W końcu XVII w. dziedziczne sołectwo w Ożarach należało jeszcze do sołtysa. Od 1740 r. był to już klasztorny folwark zwany Dolnym (Niedervorwerck).

1765–1785 — Ożary były rolniczo-rzemieślniczą, dużą wsią z bardzo licznymi gospodarstwami kmiecymi (ok. 35).

1810–ok. 1850 — Po sekularyzacji zakonu cystersów, wieś przestała być własnością klasztorną i w r. 1811 lub 1812 weszła w skład posiadłości królowej niderlandzkiej, a później — jej spadkobierców (patrz: dzieje dóbr). W 1 poł. XIX w. wzrosły ilość domów mieszkalnych na terenie Ożar oraz ich zaludnienie.

Ok. 1850–1937 — Po związanej z uwłaszczeniem regulacji stosunków społeczno-ekonomicznych na wsi i po wydaniu ordynacji powiatowej w 1872 r. Ożary stały się samodzielną gminą wiejską podległą bezpośrednio administracji państwowej. W nowej strukturze administracyjnej wieś połączona została z sąsiednimi Laskami, w którym znajdowały się siedziba okręgu administracyjnego i policyjnego (Amtsbezirk) oraz siedziba urzędu stanu cywilnego (Standeamt). W 4 ćw. XIX w. Ożary, z dużym areałem gruntów, miały ustabilizowaną sytuację ludnościową, ale w 1 poł. XX w. trochę się wyludnił.

1945–2003 — Ożary zostały zasiedlone i nie wykazują oznak większego wyludniania się.

Dzieje parafii

1260 — Ożary były wsią parafialną. Parafią administrowali kamienieccy cystersi.

1335 — Parafia w Ożarach należała do archiprezbiteriatu strzelińskiego.

1341 — Wzmiankowano rektora tutejszego kościoła.

1351–1666 — Ożary pozostawały nadal wsią parafialną, z kościołem p.w. Św. Katarzyny.

1785 — Proboszczem był zakonnik, cysters z Kamieńca, a we wsi istniała szkoła.

Przed 1916 — W Ożarach osiadły siostry zakonne (Mägde Mariens), które zajmowały się tu pomocą ambulatoryjną.

1929 — Parafia w Ożarach obejmowała samą wieś oraz sąsiednie Laski. Czynna była katolicka szkoła. W okresie międzywojennym we wsi dominowali katolicy, ale też mieszkała w niej nieliczna grupa protestantów.

2000 — W skład parafii w Ożarach wchodzą Laski oraz Suszka, a we wsi parafialnej znajdują się szkoła i cmentarz.

Historia dóbr

1230 — Książę śląski dał kamienieckiemu konwentowi (augustianom) las o powierzchni 150 łanów na Przedgórzu Paczkowskim, we wschodniej części Gór Bardzkich oraz w zachodniej partii Gór Złotych (przy granicy z Ziemią Kłodzką). Augustianie mieli ten teren zasiedlić. Uczynili to i założyli na prawie niemieckim m.in. Ożary.

1335 — Książę ziębicki Bolko w nawiązaniu do posunięć ojca — księcia Bolka i brata — księcia Bernarda potwierdził klasztorowi w Kamieńcu przywileje, a przede wszystkim ich własność, m.in. na terenie Ożar.

1340 — Książę ziębicki Bolko zwolnił klasztor z podatków z 5 wsi, w tym z górskiej wsi Ożary.

1344 — Heinrich von Haugwitz przekazał swoim synom dobra oraz prawa książęce we wsiach cystersów, w tym w Ożarach.

1348 — Kamienieccy cystersi złożyli skargę przeciwko Kunadowi von Reibnitz w sprawie naruszania przez niego ich immunitetu sądowego, m.in w Ożarach.

1740–1810 — Konwent nabył (w r. 1740) dziedziczne sołectwo w Ożarach i przekształcił je na folwark dominialny zwany Dolnym (Niederhof). Około poł. XVIII w. cystersi mieli też drugi folwark we wsi, polny zwany Bauerhof. Te dwa folwarki wzmiankowano jeszcze w r. 1785.

1810 — Po sekularyzacji zakonu cystersów Ożary przestały być własnością klasztorną.

1811(1812) — Po sekularyzacji dóbr klasztornych Ożary przeszły, wraz z 31 innymi, dawnymi wsiami klasztornymi w ręce królowej niderlandzkiej Frideriki Louisy Wilhelminy, księżniczki z rodu Hohenzollernów.

1838 — Ożary otrzymała córka królowej Frideriki Louisy Wilhelminy — Marianna († 1883), (por. omówienie dóbr książęcych w rozdziale poświęconym Kamieńcowi). W 1 poł. XIX w. istniał na terenie posiadłości tylko jeden folwark, Folwark Dolny, dawny sołecki.

Ok. 1850–1872 — Po przekształceniu Ożar w nową, samodzielną gminę wiejską, zostały one wyłączone z kamienieckich dóbr książąt von Preussen. Zachowali oni tylko dawne dziedziczne sołectwo z Folwarkiem Dolnym, które dzierżawili oraz dość rozległe grunty pomiędzy Ożarami i Sosnową. Tu też w latach 1845–1861 zbudowano folwark polny Albrechtshof.

Ok. 1930–1937 — Majętność w Ożarach, o powierzchni 235 ha i z dwoma folwarkami była już domeną państwową oddawaną w dzierżawę.

Układ przestrzenny wsi

Ożary zlokalizowane są na Przedgórzu Paczkowskim, na południe od Kamieńca i przy lokalnej drodze z Kamieńca na Przełęcz Kłodzką pomiędzy Górami Bardzkimi i Złotymi. Wieś leży w górnej i dolnej części doliny Ożarskiego Potoku dopływu Nysy Kłodzkiej.

Ok. poł. XVIII w. wieś miała taki zasięg jak obecnie i była dużą łańcuchówką z kościołem, folwarkiem sołeckim i zwartym siedliskiem. W północnej i południowej części wsi znajdowały się młyny. Zaznaczono też na wschód od górnego, południowego krańca wsi folwark polny Bauerhof.

Około 1824 r. podobnie jak w Starczowie, Doboszowicach i Sosnowej główna wiejska droga miała we wsi przebieg nieregularny, łącząc się z fragmentami nawsia oraz miejscami rozwidlając się i łącząc z licznymi drogami dojazdowymi do gospodarstw. Zwarte i szersze siedlisko miała tylko północna część wsi położona najniżej, na najbardziej płaskim terenie. Tu też główna wiejska droga rozwidlała się wydzielając nawsie z korytem cieku wodnego. Natomiast przez bardziej rozczłonkowane i wąskie siedlisko południowej partii Ożar wchodzącej na stok Płaskoty przechodziła tylko jedna droga. Zaznaczono też oba wspomniane powyżej młyny, częściowo rozparcelowany folwark polny Bauerhof oraz niewielką osadę położoną na południe od tego folwarku.

W 4 ćw. XIX w. zachowały się historyczny układ przestrzenny wsi, rozkład okazalszej zabudowy, stare podziały gruntów (rozłogi), relikty rozparcelowanego folwarku oraz sąsiadującego z nim parodomowego przysiółka. Wszystkie te elementy układu wsi czytelne są także i dziś, z tym, że siedlisko zostało ograniczone do działek budowlanych. Zanikł też częściowo układ rozłogów.

Zabudowa wsi i założenia na jej terenie

Zespół kościelny z kościołem parafialnym Św. Katarzyny i plebanią nr 102

Kościół Św. Katarzyny opisano po raz pierwszy w latach 1666/1667 i scharakteryzowano jako świątynię murowaną z kamienia, krytą dachówką oraz mającą na dachu sygnaturkę z trzema dzwonami. Wygląd tego kościoła ok. poł. XVIII w. utrwalił na swoim rysunku Werner. Z przekazu tego wynika, iż kościół w Ożarach był budowlą bezwieżową z wyodrębnionym prezbiterium, zakrystią od południa oraz z nawą nakrytą dachem z sygnaturką. Wzniesiony zapewne przy współudziale kamienieckich cystersów reprezentował najprostszy i najskromniejszy typ wiejskiej świątyni, wywodzący się jeszcze z sakralnego budownictwa gotyckiego. Podobnie prezentowały się stare kościoły w Pomianowie Górnym, Topoli, czy Sosnowej. Od tych świątyń kościół w Ożarowie wyróżniał się tylko tym, iż miał większą nawę z trójosiowymi, a nie dwuosiowymi elewacjami bocznymi. Można sądzić, iż był większy od wymienionych wyżej kościołów ze względu na wielkość wsi. Nie wiadomo, kiedy zbudowano kościół w Ożarach opisywany w XVII w. i rysowany przez Wernera. Może zbudowano go lub przebudowano w XV lub XVI w., co mogą sugerować formy narożnego boniowania frontu. Wiadomo, że istniał już w r. 1612. Kościół ten zbarokizowano w dość ograniczony sposób w 4 ćw. XVII w., o czym świadczyłyby wykroje okien i formy sygnaturki.

W 1845 r. kościół spłonął. Musiano go odbudować, ale podjęto decyzję, iż powinien być większy. Przez nieznanego z nazwiska królewskiego inspektora budowlanego został wykonany projekt. Został on przesłany do Rządowego Urzędu Budowlanego we Wrocławiu, a stamtąd trafił do Departamentu Budownictwa w Berlinie. Został tam w 1846 r. przerobiony i zrewidowany i odesłany do realizacji. Przez kilka lat parafia nie podejmowała jeszcze prac budowlanych, głównie ze względu na trudności finansowe. Zrealizowano je dopiero w latach 1851–1854. Stary kościół znacznie powiększono i może podwyższono. Zachowano mury starej świątyni i przedłużono nawę o przęsło. Z prezbiterium utworzono skrzyżowanie transeptu, którego ramiona dobudowano. I do tak utworzonego transeptu dostawiono nowe, niższe prezbiterium. Nad nawą umieszczono dużą sygnaturkę z iglicą. Kształtując kompozycję bryły nowego kościoła nawiązano do wyglądu starego. Podobnie rozwiązano front oraz zamiast wieży wzniesiono sygnaturkę. Kościół przebudowano w stylu neoromańskim przeznaczonym dla architektury sakralnej. Styl ten przejawił się w zastosowaniu wydatnego transeptu, koncepcji fasady, w formach szczytów, portalu, w ujęciu wykrojów okien, triforiów oraz obramień ich archiwolt. Architekt projektujący kościół zatrudniony był w lokalnym urzędzie budowlanym lub też pochodził z otoczenia księżnej Marianny. Nie należał jednak do twórców wybitnych, podobnie jak zajmujący się omawianym projektem urzędnicy w urzędach budowlanych we Wrocławiu i Berlinie.

Przebudowany przez niego kościół nie stał się dziełem wysokiej klasy, na co może rzutowało zachowanie murów starej świątyni. Bryła kościoła nie otrzymała dobrych proporcji, a detal architektoniczny ograniczono do rozwiązań skromnych i mających obiegowy charakter. Front kościoła ożywiono oknami charakterystycznymi dla schinklowskiego neoklasycyzmu oraz kamienną figurą anioła wykonaną przez H. Rascha. Wnętrze kościoła sklepiono. W nawę wbudowano dwukondygnacjowy, drewniany chór muzyczny z balustradami zdobionymi kwadratowymi płycinami (z uszakami) wypełnionymi medalionami z malowanymi popiersiami świętych. Ta stylistycznie zapóźniona polichromia wykonana przez lokalnego malarza utrzymana jest w duchu późnego baroku. W latach 30. XX w. wykonano w stylu historyzmu nowe witraże. Kościół remontowano w r. 1999.

Przed dokonaną w XIX w. przebudową kościół stał na cmentarzu mniejszym niż obecnie, otoczonym kamiennym murem z jedną z bram od zachodu (od strony plebani). Później, po poł. XIX w. cmentarz ten znacznie powiększono, tak że stał się największym przykościelnym cmentarzem na omawianym terenie. Przebudowano mur cmentarny, w którym umieszczono dwie bramy reprezentujące lokalne budownictwo użytkowe mające jeszcze odniesienia do późnego baroku. Na cmentarzu ustawiono figurę Św. Jana Nepomucena z 1790 r.

W sąsiedztwie kościoła znajdowała się zagroda plebańska. Usytuowana była na zachód od kościoła, za korytem cieku wodnego. Ok. poł. XVIII w. całe założenie tworzone było przez budynki o konstrukcji szkieletowej. Wnioskując z formy naczółkowego dachu plebani i jej bryły zagroda plebańska została wzniesiona lub przebudowana krótko przed poł. XVIII stulecia. Plebania była budynkiem dwukondygnacjowym ze środkowym ryzalitem zwieńczonym trójkątnym szczytem. Trzy pozostałe pierzeje wypełniała zabudowa gospodarcza i brama przy plebani.

W 4 ćw. XIX w. została zbudowana obecna, murowana plebania i zagroda plebańska. Plebania utrzymana została w stylu budownictwa wiejskiego nawiązującego do architektury wernakularnej, natomiast budynki gospodarcze z elewacjami licowanymi kamieniem wzniesiono w stylu okazalszego, dworskiego budownictwa folwarcznego.

Dziedziczne sołectwo, następnie folwark dominialny zwany dolnym (Niederhof), nr 1a–1d

Folwark usytuowany na północnym krańcu wsi utworzony został przez cystersów w 1740 r. na bazie starego folwarku sołeckiego. Dlatego też można przypuszczać, że to dwór sołecki został przebudowany w r. 1788 na klasztorną kurię majątkową, obecnie budynek mieszkalny nr 1a. Dom ten cystersi przebudowali w stylu późnego baroku. Mający zwartą bryłę budynek o skali średniej wielkości dworu otrzymał barokowy wystrój elewacji. Skomponowano go z dominacją wertykalnych podziałów, w sposób typowy dla śląskiego baroku już od 4 ćw. XVII w. Natomiast szczegóły kompozycji elewacji, jak kształt obramień okiennych, ujęcie portalu, czy też zarysy i wielkość płycin międzyokiennych rozwiązano w duchu budownictwa 2 ćw. XVIII w. Można zatem mówić o silnym tradycjonalizmie architektonicznego ujęcia klasztornego domu gospodarczego w Ożarach.

Zauważalne jest co prawda pewne usztywnienie form wystroju elewacji spowodowane ewentualnie wpływami wczesnego neoklasycyzmu, ale też mogło ono wynikać z potrzeby dostosowania się w czasie przebudowy do istniejącego

budynku.

Sklepione i nakryte stropami wnętrza domu gospodarczego rozwiązano w sposób użytkowy, podobnie jak tradycyjnie kształtowaną, tunelową klatkę schodową, chyba że wcześniej była już taka. W XIX i XX w. budynek był remontowany. Obecnie znajdujące się w nim mieszkania zostały sprzedane, co powoduje, ż ich właściciele prowadzą prace budowlane na własną rękę. W taki sposób przed 2003 r. zeszpecono fasadę domu powiększając okno w i wmontowując w nie drzwi balkonowe.

Zabudowę folwarku przy klasztornej kurii majątkowej, a później przy administracyjnym ośrodku dóbr stanowią domy mieszkalne i budynki gospodarcze. Folwark ten miał być zbudowany od nowa w latach 1681–1702.

Po włączeniu folwarku do dóbr książąt von Preussen, a szczególnie po utworzeniu polnego folwarku Albrechtshof (ok. 1845–1861), nastąpiły przekształcenia folwarku Dolnego. Około poł. XIX w. przebudowano w znaczący sposób stare budynki gospodarcze. Tak powstały obecne obora, spichlerz i stodoły, zasadniczo bezstylowe. Natomiast w końcu XIX w. wzniesiono odmienny stylistycznie, kamienno-ceglany spichlerz z gorzelnią, utrzymany w stylu okazalszego budownictwa folwarcznego. Na terenie folwarku budowano również oficyny mieszkalne dla pracowników najemnych. Główną nr 1b zbudowaną w r. 1886 przy dawnym, gospodarczym domu klasztornym ukształtowano w stylu ówczesnego budownictwa wernakularnego. Druga natomiast oficyna nr 1c powstała w wyniku przebudowy starszego budynku gospodarczego. W końcu XIX w. od wschodu i południa wydzielono folwark kamiennym murem z bramą filarową.

Aleje wiodące ku folwarkowi zostały założone w końcu XVIII w. Okresowo uzupełniane zachowały się do dziś. Obie dwurzędowe, obsadzone kasztanowcami odbiegają od szosy Kamieniec-Ożary. Jedna, dwurzędowa ma długość 240 m, a druga — ok. 340 m.

Folwark polny Albrechtshof, nr 1g

Na rozległym obszarze dóbr książęcych znajdujących się pomiędzy Ożarami i Sosnową założono w latach 1845–1861 folwark polny zwany Albrechtshof. Usytuowano go przy drodze z Kamieńca do Mąkolna oraz na północny wschód od Ożar. Jak wynika z mapy katastralnej z 1861 r. folwark kształtowany był nie tylko pod względem użytkowym, ale też estetycznym, ponieważ majdan gospodarczy założony został na planie kwadratu z zaokrąglonymi narożnikami. Ponadto na dziedziniec prowadziły dwie projektowane, równoległe drogi dojazdowe.

Przy pierzejach folwarku wzniesiono pojedyncze, wydłużone budynki gospodarcze, oborę i stodoły oraz mały budynek administracyjny. Wszystkie budynki z wyjątkiem obory były później przebudowywane na pocz. XX w. oraz w okresie międzywojennym. Rozbudowano niemal dwukrotnie budynek administracyjny i w związku z tym rozsunięto dwie równoległe drogi dojazdowa.

W niezmienionym natomiast kształcie z lat 1845–1861 pozostała obora, trójnawowa ze sklepieniami żaglastymi i bryłą komponowaną osiowo oraz symetrycznie. Front obory ukształtowano w duchu neoklasycyzmu oraz w nawiązaniu do neoklasycyzmu 1 ćw. XIX w. (szczyty o kształtach okien powiekowych).

Szkoła nr 37

Szkoła w Ożarach zbudowana została w r. 1938 i jest najbardziej interesującym na omawianym terenie przykładem budownictwa szkolnego. Szkołę i towarzyszący jej dom dla nauczycieli połączono murem kurtynowym z furtą. Oba budynki z komponowanymi układami otworów wzniesiono w stylu neoklasycyzmu przetworzonego w duchu modernizmu.

Zabudowa wsi

Około 1750 r. zabudowę wsi stanowiły liczne większe zagrody kmiece. Podobnie zabudowa Ożar kształtowała się ok. r. 1824. Najczęściej występowały po obu stronach drogi zagrody na planie podkowy lub w czworobok. Pomiędzy nimi oraz na fragmentach nawsia występowała skromniejsza zabudowa tworzona przez pojedyncze budynki mieszkalno-gospodarcze. W 2 poł. XIX w. wzrosła liczba większych zagród. Tak prezentująca się zabudowa Ożar zachowała się niemal w całości do dziś.

Obecna mieszkalno-gospodarcza zabudowa miejscowości wzniesiona została w 1 poł. XIX w. i radykalnie przekształcona w 2 poł. tego stulecia oraz w niewielkim stopniu na pocz. XX w. Zachowały się dość liczne okazałe domy zamożniejszych chłopów, bardzo stypizowane, dwukondygnacjowe z dachem dwuspadowym, członowane pasowymi gzymsami. Najciekawiej z zabudowy tej prezentuje się najstarszy budynek z 2 ćw. XIX w., nr 110, z dachem naczółkowym i neoklasycystycznymi podziałami elewacji. Pozostałe, późniejsze budynki utrzymane były w stylu prostego neoklasycyzmu i budownictwa wernakularnego oraz kształtowane — w duchu szkoły berlińskiej, a następnie historyzmu 4 ćw. XIX w. Otrzymywały one szczyty z różnorodnym układem otworów i — wystroje elewacji z neobarokowymi płycinami, czy też z tudorowskimi naczółkami łączonymi z neoklasycystycznymi guttami. Do stylistycznego charakteru okazalszej zabudowy wsi nawiązywały skromniejsze domy.

Zabudowa gospodarcza towarzysząca budynkom mieszkalnym składała się także z wozowni oraz z budynków gospodarczych z bramami. Była zasadniczo utrzymana w stylu neoklasycyzmu 3 ćw. XIX w., z odniesieniami do wczesnego neoklasycyzmu 1 ćwierci tego stulecia, jak np. obora w dominialnym folwarku Albrechtshof.

Zabudowa wsi w większości zachowała się. Obecnie jednak przeprowadzane są remonty budynków, w trakcie których zmienia się układ i wygląd okien oraz likwiduje się dawne wystroje elewacji. W związku z tym wartość istniejącej zabudowy wynika z jej zachowania oraz z zachowania układów zagród i brył budynków.

Wykorzystano za zgodą autora z archiwum Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji we Wrocławiu ( 16 GRUDNIA 2003 ROKU )

JERNUSZ SALEIB

Wszelkie prawa zastrzeżone